İskoç diplomat, istihbarat ajanı ve seyyah olan Alexander Burnes, 16 Mayıs 1805 yılında İskoçya’nın Montrose kentinde dünyaya gelmiştir. Babası Montrose belediye başkanı James Burnes’tir. Ailenin dördüncü oğlu olan Alexander’ın dedesi olan Robert Burnes bir şairdir110. 15 yaşındayken Alexander Burnes’in, başta Grekçe
olmak üzere birçok dilin yanı sıra sefer, çizim, aritmetik, yazarlık ve dünya klasikleri eğitimi veren Montrose Akademi’ye gittiği sanılmaktadır. Çocukluğunda zeki, saygılı ve aktif olduğu ifade edilmiştir. Aynı zamanda dünya klasikleri, tarih, şiir ve matematiğe ilgisi olan Burnes, çok erken yaşlardan itibaren günlük tutmaya başlamıştır. Tüm bu olumlu özelliklerine rağmen kavgacı bir kişiliğe sahip olduğu ve kasabasındaki çocuklarla sert kavgalar ettiği de kaydedilmiştir111.
106 Wolff, Researches, s.149.
107 Hz. Meryem’in hikayesine benzeyen bir rivayete göre köle olan bir kızın kendiliğinden hamile kaldığını ve doğan çocuğa Afgan adı verdiğini aktarmıştır. Wolff, Researches, s.190.
108 Wolff, Researches, s.156-157. 109 Wolff, Researches, s.156-163.
110 J. W. Kaye, History of War In Afghanistan, Vol. I, WM. H. Allen & Co., London 1874, s.175; Buckland, a.g.e., s.62-63; James Burnes, Notes On His Name and Family, Prinvate Circulation, Edinburg 1851, s.18.
38
Parlak zekalı bir çocuk olan Burnes, 1821 yılında, daha on altı yaşının başlarındayken Joseph Hume’un112 etkisiyle Hindistan’daki Bombay Yerel Piyade
Okulu’na katılmıştır. Hindistan’a varmasından itibaren kendini yerel dilleri öğrenmeye adamıştır. Hintçe ve Farsça öğrenmiştir. Son derece hırslı ve akıllı biri olan Burnes, bu süreçten sonra hızlı bir yükselişe geçmiştir. 1825 yılında İngiliz genel sekreterliği departmanına, 1829 yılında da Kutch’daki İngiliz yönetim merkezine politik danışman olarak atanmıştır113. Bilimsel araştırma arzusu ve ideolojik ideallerle
harmanlanmış girişimcilik ruhuna sahip olan bu genç memur, Büyük İskender’in ayak bastığı yerlere seyahat etmek istemiştir114.
1831 yılına gelindiğinde Burnes aradığı fırsatı ilk kez yakalamıştır. İngiltere Kralı IV. William tarafından Sih Kralı Ranjit Singh’e gönderilen iyi niyet mektubunu ve hediye atları Lahor’a götürmek üzere görevlendirilmiştir. Bu seyahatin asıl amacı daha önce bazı seyyahların geçtiği İndus nehir yolunu takip ederek Tatta-Haydarabat haricinde hiç araştırılmamış yerleri keşfetmekti. Burnes’in bu gezisindeki notları ilk zamanlarda basılmamıştır. Ancak dönemin Hindistan genel valisi Lord William Bentinck tarafından Burnes’in seyahat izlenimleri ve gözlemleri son derece yararlı görülmüştür. Bu şekilde başka seyahatlerin de son derece faydalı olabileceği öngörülmüştür115.
Bu seyahatin iyi sonuçlar vermesi Burnes’in 1832 yılında yapacağı seyahat için zemin hazırlamıştır. Seyahatten önce yüzbaşı rütbesine yükseltilen Burnes, 1 Ocak 1832’de Lahor’dan yola çıkmıştır. Afganistan üzerinden Buhara’ya giderek seyahatini başarıyla tamamlamış ve İran Körfezi’nde deniz yoluyla Hindistan’a dönmüştür. Burnes, bu seyahatle kişisel hayallerini gerçekleştirmenin yanı sıra İngilizlerin Hindistan’ın kuzeyindeki coğrafyayı tanımasına olanak sağlamıştır. Bu seyahatten sonra Kasım 1833’de İngiltere’ye dönmüştür. Aynı zamanda Arthur Conolly ile büyük
112 Joseph Hume (1777-1855), Montrose yerlisi bir gemi inşa ustasının oğlu. Montrose’da 1790’da yerel cerrah olarak mezun olmuştur. 1797’de asistan cerrah olarak İDHŞ’ye katılmıştır. Hindistan’da kırk bin sterlin gibi büyük bir servet edinmiştir. 1808 yılında Doğu Hindistan Şirketi’nden ayrılarak İngiltere’ye geri döndükten sonra hayatını gezmeye ve çalışmalar yapmaya adamıştır. J. A. Hamilton, “Joseph Hume”, Dictionary of National Biography, Ed. Sidney Lee, Vol. XXVIII, Macmillan and Co., New York 1891, s.230.
113 Arbuthnot, A. J., “Alexander Burnes”, Dictionary of National Biography., Vol. VII, The Macmillan and Co., New York 1886, s.389.
114 Kaye, History, I, s.176.
115 Alexander Burnes, Travels Into Bokhara: Being the Account of a Journey from India to Cabool, Tartary and
39
seyahati tamamlama konusunda yarış halinde olan Burnes, 1834 yılında yayınlanan seyahatnamesiyle ün kazanarak rakibini gölgede bırakmıştır116.
Burnes 1835 yılında Hindistan’a geri dönmüş ve Sind bölgesinde bazı diplomatik görevleri icra etmiştir. Kasım 1836’da, dönemin Hindistan Genel Valisi Lord Auckland tarafından Kabil’e atanmıştır. 20 Eylül 1837’de şehre varmış ve Dost Muhammed Han ile görüşmeler yapmıştır. İngilizlerin devirmek istediği Dost Muhammed Han’ın İngiliz yanlısı olduğu konusunda Lord Auckland’ı ikna edememiştir. Bu süreçte politik tavsiyeleri göz ardı edilmiştir. Ancak tarihe “Lord Auckland Budalalığı” olarak geçen I. İngiliz-Afgan Savaşı’ndaki İngiliz hezimetinden sonra haklı olduğu ortaya çıkmıştır. Politik tavsiyeleri göz ardı edilmesine rağmen Afganistan’a gönderilen İngiliz ordusunda ikinci danışmanlık görevini yapmış ve şövalye nişanı alarak yarbay rütbesine terfi ettirilmiştir. Elindeki kısıtlı yetkilerle Kabil’de görev yapan Burnes, 2 Kasım 1841’de şehirde çıkan isyanda öldürülmüştür117.
1831 yılında Delhi’den yola çıkan Burnes, 1 Ocak 1832’de Lahor’dan ayrılarak Peşaver yoluyla Kabil’e ulaşır. İlkbahar’da Afgan Türkistanı’na varan Burnes sırasıyla Saygan, Kahmard, Kurram, Aybek, 4 Mayıs’ta Hulm (Taş Kurgan), Kunduz, Talukan, 8 Haziran’da Mezar-ı Şerif, 9 Haziran’da Belh’e varır ve 15 Haziran 1832’de Ceyhun nehrini geçer. 27 Haziran’da Buhara, Merv, Serah, Meşhed, Astarabadi, Tahran, İsfahan, Şiraz ve Buşehr yoluyla İran körfezine ulaşır. 10 Aralık 1832’de İran’dan deniz yoluyla ayrılır. Burnes, 18 Ocak 1833’de Bombay limanına vararak seyahatini sonlandırır.
Seyahat amacını yeni yerler keşfetmek olarak açıklayan Burnes, kişisel amacını İngiltere’deki çevresine yazdığı mektupta açıkça ifade eder. Seyyahın büyük tutku olarak tanımladığı hayali Büyük İskender’in fethettiği yerleri keşfetmekti. Kendi ideallerini gerçekleştirmenin yanı sıra devletine faydalı olabileceğini düşünen Burnes, Rusya’nın Ceyhun ve Kafkaslardaki faaliyetlerine karşı istihbarat toplamak için bu seyahate gönüllü olarak çıkmıştır118.
116 Burnes, a.g.e., I, s.x-xi; Kaye, Lives., II, s.33-35. 117 Arbuthnot, a.g.e., VII, s.390.
40
Burnes’e bu seyahatte diplomatik düzeyde rahatlık sağlamak için Yüzbaşı rütbesiyle Fransızca, İngilizce ve Farsça dillerinde pasaport düzenlenmiştir. Genel vali tarafından genç Teğmen John Leckie, uzunca bir süre bölgede görev yapmış cerrah James Gerard, araştırmacı ve mühendis Muhammed Ali ve Farsça yazışmaları yapması için Mohan Lal kafileye dahil edilmiştir. Bunun dışında seyahat hazırlıklarına dair ayarlamalar Burnes’in inisiyatifine bırakılmıştır119. Burnes, Moorcroft ve kafilesiyle
aynı kaderi paylaşmamak için gideceği coğrafyayı iyice etüt etmiştir. Seyyahın bölgeyi tanımasında Moorcroft’un notlarının büyük katkısı olmuştur120.
Moorcroft’un seyahat notlarına sık sık atıf yapan Burnes, onunla aynı talihsizliği yaşamamak için kırsal alandaki seyahatinde Lucknow’dan Ermeni asıllı bir saatçi kimliğine bürünür. Bu kimlikle Kabil’den Buhara’ya kadar insanları kandırıp istihbarat elde eder121. İnsanlardan kuşku duyarak seyahati boyunca korkuyla
yaşadığını kaydeder122. Afganistan’daki yolculuk süresince neredeyse hiç
yıkanmadıklarını, bölgeye has elbiseleri hiç değiştirmeden giydiklerini ve hatta çamurda yattıklarını ifade eder123. Kara kâfir ve Hazara topluluklarına ayrıca değinen
seyyah, Kara kâfirlerin kökenlerine dair fikirler yürütürken, dağlık bölgelerde yaşayan Hazaraların medeniyetten bihaber yaşadıklarını kaydeder124. Burnes, bölge yerlileri
hakkında önyargılı bakış açısı sergiler. Afganistan’da yaşayan halkların cahil ve yobaz olduğunu ifade eden seyyah, Asyalıların çoğunun kumarbaz olduklarını ve tek bilgeliklerinin cesaretleri olduğunu söyler125.
Alexander Burnes’in seyahat ettiği güzergâha dair topladığı coğrafi bilgilerden oluşturduğu harita, o zamana kadar bölgeye dair hazırlananlar içerisinde en iyisiydi126.
Burnes bu haritalardaki yanlışlar olduğunu ifade ederek bilgileri düzeltmiştir127.
Burnes’in oluşturduğu bu harita, James Arrowsmith’in hazırladığı The London Atlas of Universal Geography (1832-1861) adlı ilk defa 1834 yılında yayınlanan harita kitabına eklenmiştir. Bunların yanı sıra birçok eski seyyah ve kaynaklara değinen
119 Burnes, a.g.e., I, s.xi-xii. 120 Burnes, a.g.e., I, s.xiv. 121 Burnes, a.g.e., II, s.188. 122 Burnes, a.g.e., II, s.166. 123 Burnes, a.g.e., II, s.178. 124 Burnes, a.g.e., II, s.152.
125 Burnes, a.g.e., II, s.132, 169, 209, 223,
126 Anonim, “Travels into Bukhara”, The Edinburg Review or Critical Journal for July 1834-January 1835, Vol. LX, Ballantyne And Company, London s.422.
41
Burnes, Babür Şah, William Moorcroft, Mounstuart Elphinstone, George Forster ve Benedict Goez’e atıflarda bulunmuştur.
Burnes tarafından yazıya geçirilen “Travels into Bokhara: Being the Account
of a Journey from India to Cabool, Tartary and Persia also, Narrative of a Voyage on the Indus from Sea to Lahore” adlı seyahatname üç cilt halinde John Murray Yayınevi
tarafından Londra’da 1834 yılında yayınlanmıştır. Kitabın birinci cildinde Burnes’in Indus ve Sind’deki ilk seyahati anlatılırken, ikinci ciltte Afganistan ve Buhara yolculuğuna dair bilgilere yer verilmiştir. Kitabın üçüncü cildinde ise Buhara’dan ayrıldıktan sonra İran üzerinden Hindistan’a dönüş güzergâhına dair bilgiler aktarılmıştır.