Arkeolog, nümizmat ve istihbarat ajanı olan James Lewis’in hayatına dair bilgiler kısıtlı ve birbirinden kopuktur39. 16 Şubat 1800’de dünyada gelen James
Lewis’in 23 Mart 1800 yılında Londra’daki Aziz Mary Aldermanbury kilisesinde vaftiz edildiği bilinmektedir. Babası George Lewis, Needle Makers Company’ye40
bağlı bir petrolcüydü. Annesi çiftçi bir aileden gelen Mary Hopcraft’tı. James Lewis’in Londra’daki büyük okullardan birine gittiğine dair herhangi bir kayıt bulunmamaktadır. Ancak diğer bir Afganistan seyyahı Godfrey Thomas Vigne ile yapılan bir röportajda Harrow Okulu’ndan41 sınıf arkadaşı oldukları ortaya çıkmıştır42.
James Lewis’in yetişkin hayatına dair ilk bilgilere 5 Ekim 1821 yılında İDHŞ yolcu listesinde asker olarak tesadüf edilmektedir.1826 yılında İDŞH’nin Hindistan’daki Baharatpur kuşatmasında muharip olmuştur. Aralık 1827’de arkadaşı Richard Potter ile birlikte askerden kaçmıştır. Richard Potter, adını John Brown olarak
36 Orijinal adıyla Asiatic Society of Calcutta, 15 Ocak 1784 yılında adından da anlaşılacağı üzere doğuya özgü araştırmalar yapmak ve var olan bilgileri geliştirmek için devlet memuru Sir William Jones (d.1746-ö.1794) tarafından kurulmuştur. https://en.wikipedia.org/wiki/The_Asiatic_Society, (08.03.2018).
37 Moorcroft, a.g.e., I, s.li-lii.
38 Horace H. Wilson (1786-1860) İngiliz cerrah, kimyacı, metal bilimci ve şarkiyatçı. Wilson, uzun yıllar Hindistan’da Doğu Hindistan Şirketi, İngiliz Kraliyet Coğrafya Kurumu ve Asya Coğrafya Kurumu’nda görev yapmıştır, B. B. Woodward, “Horace Hayman Wilson”, Dictionary of National Biography, Ed. Sidney Lee, Vol. LXII, New York 1900, s.97-98.
39 Elizabeth Errington, “Ancient Afghanistan through the Eyes of Charles Masson (1800-1853): The Masson Project at The British Museum”, International Institute for Asian Studies Newsletter, S. 27, March 2002, s.8. 40 Londra’da bulunan esnaf ve zanaatkarlar loncası.
41 Londra’nın kuzeybatısındaki Harrow kasabasında John Lyon tarafından 1592 yılında kurulan ünlü özel okul, Howard Staunton, The Great Schools of England, Sampson Low, Son, and Marston, London 1865, s.302. 42 Gordon Whitteridge, Charles Masson of Afghanistan: Explorer, archeologist, numismatist and intelligence
27
değiştirerek Lahor’daki Sih hükümdarının emrine girerken Lewis, Charles Masson43
adını alarak 1828 yılından itibaren Peşaver, Celâlâbâd ve Kabil’e gitmiştir. Charles Masson, Latince, Grekçe, İtalyanca ve Fransızca’ya oldukça hâkimdi. Bildiği dillere bakılarak kayıp yıllarında nerede olduğuna dair varsayımlarda bulunulabilir. Örneklemek gerekirse, İDHŞ temsilcilerini bir Fransız olduğuna; bir Fransız generalini çok iyi Fransızca konuşan İtalyan olduğuna inandırabilmiştir44.
Kendini gizleme konusunda son derece iyi olduğu anlaşılan Masson, Yukarı Sind ve Afganistan’da faaliyetlerini yürüttüğü uzun süre boyunca Kentakili Amerikan seyyah kimliğini kullanmıştır. Hatta iddia edildiğine göre bu kimlikle 1833 yılında yapacağı kazı çalışmaları için İngiliz hükümetinden ödenek bile sağlamıştır45. Ancak
o dönemde Masson-İngiliz ilişkilerine dair bir kanıt olmadığı için olayın göstermelik mi yoksa gerçek mi olduğu teyit edilememektedir.
Diğer birçok İngiliz sömürge memuru gibi Büyük İskender’e hayranlık duyan Masson, gençliğinde Bamyan’a giden Albay Wilford’un anılarından etkilenmiştir. Böylece Büyük İskender’in rotasını takip etme arzusu onda Afganistan’ı keşfetme isteğini uyandırmıştır46. Arkeolog ve nümizmat olarak 1833-1838 yılları arasında
Kabil-Celâlâbâd bölgesindeki Budist stupalarında ellinin üzerinde kazı yapmıştır. Bu kazılar sonucunda elde edilen birçok tarihî eser ve otuz beş binin üzerinde sikkeyi İngiltere’ye götürmüştür47.
1833 yılında Amerikalı bir seyyah-araştırmacı kimliğiyle başladığı arkeologluk serüveni 1835 yılında bir dönüm noktasına girmiştir. Bu tarihte gerçek kimliğinin ortaya çıkmasıyla İngiliz kraliyet affı karşılığında ajanlık faaliyetlerini kabul ettiği iddia edilmektedir. Ancak bunun düzmece bir olay olma ihtimali de vardır48. Ancak Masson, dünyanın en tehlikeli coğrafyalarından birinde yıllarca
kalmayı seçmesi onun Büyük Oyun’un aktörlerinden biri olduğunu göstermektedir. Çünkü, zoraki olarak bir görevi üstlendiği iddia edilen kişinin, politik uyarılar ve fikirleri ile İngiliz hükümetine yardımcı olmaya çalışması şüpheli görünmektedir.
43 Buradan itibaren Charles Masson adıyla anılacaktır. 44 Whitteridge, a.g.e., s.1, 2-3.
45 Errington, a.g.m., s.8. 46 Whitteridge, a.g.e., s.4. 47 Errington, a.g.m., s.8. 48 Errington, Aynı yer.
28
Anlaşıldığı üzere, Afganistan milli hazinelerinin hırsızlığını yapan Masson, arkeolog olarak çalışmalarını yürütmesine rağmen, tipik İngiliz seyyah-görevli misyonunu sürdürerek politik sorumluluklarını yerine getirmiştir.
Masson, 1838 yılında I. İngiliz-Afgan Savaşı çıktığında politik tavsiyeleri dinlenmediği için sözde görevinden istifa etmiştir. 1842’de İngiltere’ye dönmüştür. 1844 yılında evlenmiş ve 1853’de ölümüne kadar Afganistan’da yaptığı kazı işlerine dönüş hayaliyle alternatif işler aramıştır. Masson’un bilinen bir portresi bulunmamaktadır. Ancak, 1832 yılında Kabil’de bulunmuş bir kişi, Onun gri renk gözleri, kızıl sakalı ve kısa saçları olduğunu ifade etmiştir. Ayağında çorap ve ayakkabı bulunmadığı, kafasında yeşil bir şapka olduğunu ve boynundan sarkan keşişlerin içecek kupası olduğunu kaydetmiştir49.
Charles Masson, 1828-1838 yılları arasında Yukarı Sind ve Afganistan’da bulunduğu süre içerisinde özellikle Kabil-Celâlâbâd-Bamyan hattında yoğun olmak üzere bölgede adım atılmadık yer bırakmamıştır. Bu yüzden son derece karışık ve kesin tarihleri olmayan rotasını ekteki haritada50 incelemek daha faydalı olacaktır.
Seyyah, eserinin birçok kısmında arkeoloji sevdası yüzünden bölgede kaldığını açıklamıştır. Ancak 9 Nisan 1834 tarihli İngiliz gizli istişare raporunda Masson’un gayesi ve ondan ne beklendiği açıkça ifade edilmiştir. Masson’un sadece bilimsel araştırmalarının niteliğiyle değil, aynı zamanda Afganistan’da yaptığı gözlemler, Afganistan hakkında İngiliz hükümetine sağladığı istihbarat ve bilgilerin son derece dikkate alınması gerektiği ifade edilmiştir51. Bunların dışında Masson seyahatine asker
kaçağı olduktan sonra başladığı için isim ve kimlik değişikliği haricinde, seyahate hazırlanma sürecine dair pek fazla bilgiye rastlanmamaktadır. Bölgenin tehlikelerle dolu olduğuna şahit olan seyyah, bu yüzden Kabil’den Gazne’ye yolculuğunda kıyafetlerini bölgeye uygun olarak değiştirip kendini kamufle etmiştir52. Bazen de
kendini Hindistanlı bir seyyid olarak tanıtmıştır53.
49 Errington, a.g.m., s.8.
50 Masson’un güzergâh haritası için bkz. ek 29. 51 Whitteridge, a.g.e., s.101.
52 Masson, a.g.e., I, s.257. 53 Masson, a.g.e., I, s.267.
29
Afganistan coğrafyasına girer girmez önyargısını açıkça ifade eden Masson, Celâlâbâd civarında bulunan Gılzayları kötü ve bölgede yaşayan aşiretlerin birçoğunu vahşi olarak tanıtır. Buna rağmen kendisine dostane bir şekilde yaklaşan Celâlâbâd’daki prens ile tanışınca Afganların o kadar da vahşi olmadığını ifade ederek kendisiyle çelişir54. Bu çelişkili ifadesiyle birlikte önyargısının ne derece taraflı bir
şekilde şekillendiğini de ortaya koyar. Masson, Gılzayların siyasi gücüne değinerek, Afganlarla çekişmelerini ön plana çıkarır. Bu toplulukların aralarındaki nefret ve husumete dikkat çeker55. Kabil’de bulunduğu sırada Burnes’in ona söylediği “Afgan
ve Özbekler şeytandır” ifadesinden etkilenerek önyargısını sürdürür56.
Eserinde Kalaşlara (Siyahpuş/Kara Kâfir) önemli bir yer ayıran Masson, bu konuda Grek hayranlığını ortaya koyar. Onlar hakkında karalama olduğunu düşündüğü ateşe tapma ayinlerinin gerçek olmadığını ifade eder. Bu topluluk hakkında Babür Şah’ın hatıratına atıflarda bulunarak Kalaşlar hakkında bilgi sahibi olduğunu gösterir57. Yaptığı kazılarda bölgenin çok eski bir tarihe sahip olduğunu ifade ederek
burada kurulan krallıklar hakkında değerlendirme yapar58. Babil Krallığı bulguları,
Grek ve Yunan Mezar yerleri ve ölü yakma ayinine dair kalıntılarını, Kohistan’daki tarihî eserleri ve antik gümüş madenlerini de inceleme fırsatı bularak izlenimlerini aktarır59. Gittiği her yerleşim yerinde idareciler ile yakın ilişkiler kurarak onlara dair
izlenimlerini kaydeder. Seyyah ayrıca Dost Muhammed Han’ın politikalarını yakından takip eder60.
Masson, 1828-1838 yılları arasında Afganistan’da ikamet ettiği uzun süre boyunca coğrafya ve ülke hakkında tamamen bilgi sahibi olmuştur. Birçok önyargısı bulunmasına rağmen yerliler ile kurduğu yakınlık ve samimiyet ile hiçbir Avrupalı seyyahın sahibi olmadığı gözlem fırsatını yakalamıştır. Afganistan’ın ücra köşelerindeki yerleşim yerlerine seyahat etme imkanına sahip olmuştur. Köylülerle yakın ilişkiler kurmuş ve kabile şefleri tarafından korunarak iyi bir şekilde ağırlanmıştır. Burnes gibi Masson’da Afganistan’da İngilizlere karşı bir sempati
54 Masson, a.g.e., I, 178-179, 186. 55 Masson, a.g.e., II, s.209-212. 56 Masson, a.g.e., II, s.293. 57 Masson, a.g.e., I, s.215-219, 224. 58 Masson, a.g.e., II, s.383 vd. 59 Masson, a.g.e., II, s.166-168. 60 Masson, a.g.e., II, s.34.
30
olduğunu ve bu durumun korunması gerektiğine dair telkinlerde bulunmuştur. Ancak bu uyarıları İngiliz hükümeti tarafından göz ardı edilerek Afganlarla savaşa girişilmiştir.
Seyahatini gün gün kaydetmeyen Masson’un, “Narrative of Various Journeys
In Balochistan, Afghanistan, And The Panjab” adlı seyahatnamesi ilk defa 1842
yılında dört cilt halinde Richard Bentley yayınevi tarafından Londra’da yayınlanmıştır. Seyyah belli bir düzlemde hareket etmediği için güzergâhı çok yönlü olmuştur. Kitabın ciltlerinde ise genel olarak Belucistan, Afganistan, Pencap ve Kalat çemberindeki seyahatlerine dair izlenimlerini kaydetmiştir.