UMS/UFRS (TMS/TFRS) KAPSAMINDA DÜZENLEMELER

Uluslararası muhasebe standartları (UMS) ve uluslararası finansal raporlama standartlarının (UFRS) bazılarında, bu standartların kapsamı gereği finansal riskler ve raporlanmasına ilişkin açıklamalar yer almaktadır.

Bu standartlardan özellikle UMS-1, UMS-39 ve UFRS-7’de risklerle ilgili açıklamalara yer verilmiş olup; en önemli açıklamalar riskten korunma muhasebesinin (hedge muhasebesi ve türev ürünler) anlatıldığı UMS-39’da yer almaktadır. Bu standartlarda değinilmiş olan riskler aşağıda özetlenmiştir.

Riskler ve raporlanması konusunda doğrudan veya dolaylı birtakım açıklamalar UMS-1 “Finansal Tabloların Sunuluşu” standardında yer almaktadır. Çünkü belirsizlikler işletmenin finansal raporlama sürecini de olumsuz yönde etkilemektedir. Standardın 7. maddesinde finansal tabloların;

işletmelerin finansal durumunu ve finansal performansını yansıtması gerektiği belirtilmiştir. Standardın 9. maddesinde işletmelerin finansal tabloları dışında yönetimin; işletmenin finansal performansı ve finansal durumu ve karşılaştığı temel belirsizliklerin ana esaslarını açıklayan, finansal değerlendirmesini sunabileceği de belirtilmiştir. Standardın işletmenin sürekliliği ile ilgili 23. ve 24. maddelerinde; yönetimin, değerlendirmelerini yaparken işletme faaliyetlerinin sürekliliğine kuşku düşürecek önemli belirsizlikler taşıyan olaylar veya koşulların farkındaysa, bu belirsizlikleri açıklaması öngörülmüştür. Belirtilen maddeler dışında standardın 116-124 maddelerinde tahminlerdeki belirsizliğin temel kaynakları üzerinde durulmuştur: 116. maddeye göre; işletmelerin, izleyen mali yılda varlıkların ve borçların defter değerlerinde önemli düzeltmelere neden olacak ciddi riskleri taşıyan geleceğe yönelik temel varsayımlar ve tahmindeki belirsizliklerin ana kaynaklarıyla açıklanmasını gerekli kılmaktadır. 117. maddede de bazı varlık ve kaynakların defter değerlerinin belirlenebilmesi için gelecekteki belirsizliklerin önceden tahmin edilmesine bağlı olduğu vurgulanmıştır. Bu tahminler nakit akışlarının veya iskonto oranlarının riske göre ayarlanmasını gerektirir. Standardın 122. maddesine göre; bilanço günündeki tahmin belirsizliğinin muhtemel etkilerinin boyutunu açıklamak mümkün değilse

165

işletmeler, mevcut bilgiye dayanarak izleyen mali yılda varsayımlardan farklı sonuçların çıkmasının etkilenen varlık veya borcun defter değerinde önemli düzeltmeler gerektireceğinin çok muhtemel olduğunu açıklar.

UMS-39 “Finansal Araçlar: Muhasebe ve Ölçme²⁵” standardında 71-108 maddelerde ve “uygulama rehberi” kısmında riskten korunma muhasebesi detaylı olarak açıklanmıştır. Bilindiği gibi işletmelerin hayatında çok çeşitli risklerin ortaya çıkma ihtimali vardır. Bu risklerin önceden tanımlanarak yönetilmesi gerekmektedir. Bu risklerin bazılarından korunmanın yolu da türev ürünleri kullanmaktan geçer. Standardın 9.

maddesinde tanımlamalar yapılmıştır. Bu maddeye göre türev ürün; “belirli bir faiz oranında, finansal araç fiyatında, mal bedelinde, döviz kurunda, fiyat veya oran endeksinde, kredi derecesi veya kredi endeksinde ya da başka bir değişkende meydana gelen bir değişiklik karşısında değeri değişen, net bir başlangıç yatırımı gerektirmeyen veya piyasaki diğer sözleşmelere göre daha az bir net başlangıç yatırımı gerektiren ve gelecek bir tarihte ödenen finansal araç veya diğer bir sözleşmedir” şeklinde tanımlanmıştır. Tanımdaki açıklamaları da kapsayacak şekilde temelde türev ürünler; forward, future, option ve swap olarak sıralanabilir²⁶. Belirtilen türev ürünler üretim ve ticaret hayatı ile ilgili olarak birçok riskin etkilerinin yok edilmesine kullanılan temel araçlardır. Örneğin bir üretim işletmesi hammadde fiyatlarının gelecekte aşırı yükselme riskinden korunmak için forward veya future işlemi yaparak bu riskin etkilerini yok edebilir.

Yine 9. maddede finansal riskten korunma muhasebesine ilişkin tanımlar verilmiştir. Buna göre bazı tanımlar;

Kesin taahhüt: Belirli miktarda bir kaynağın belirli bir fiyattan gelecekteki belirli bir tarihte veya tarihlerde el değiştirmesine yönelik bağlayıcı bir anlaşmadır.

25 Standarda ilişkin açıklama ve muhasebe uygulamaları için bkz.: Örten, Bayırlı ve Altay, 2006:71-125.

26 Türev ürünler ve muhasebe uygulamaları ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz.: Örten ve Örten, 2001.

Ayrıca standartların uygulama örnekleri için bkz.: Örten, Kaval ve Karapınar, 2007. Riskten korunma yöntemleri ve türev ürünler hakkında temel bilgi için bkz.: Parasız, 2000:629-660.

166

Finansal riskten korunma aracı: Gerçeğe uygun değerinin veya nakit akışlarının finansal riskten korunma konusu kalemin gerçeğe uygun değerindeki veya nakit akışlarındaki değişiklikleri dengelemesi beklenen türev araçlardır.

Finansal riskten korunma konusu kalem: İşletmeyi, gerçeğe uygun değerde veya gelecekte elde edilecek nakit akışlarında değişiklik olması riskine maruz bırakan ve finansal riskten korunan olarak sınıflanan bir varlık, yükümlülük, kesin taahhüt, gerçekleşme olasılığı yüksek tahmini işlem veya yurtdışı işletmedeki net yatırımdır.

Finansal riskten korunma işleminin etkinliği: Finansal riskten korunma konusu kalemin gerçeğe uygun değerinde veya nakit akışlarında meydana gelen ve korunulan finansal riskle ilişkilendirilebilen değişikliklerin finansal riskten korunma aracı tarafından dengelenme derecesidir.

Standardın 82 maddesine göre; finansal riskten korunma konusu kalemin finansal olmayan bir varlık veya borç olması durumunda, nakit akışlarındaki veya gerçeğe uygun değerdeki değişikliklerin yabancı para riski haricindeki belirli bir riske tekabül eden uygun kısımlarının ayrılması ve ölçülmesindeki zorluklar nedeniyle, söz konusu finansal olmayan varlık ve borçlar; yabancı para risklerine karşı ya da tümüyle bütün risklere karşı finansal riskten korunma konusu kalem olarak tanımlanabilir.

Standardın 86 maddesinde finansal riskten korunma ilişkileri üç kategoride incelenmiştir. Bunlar:

Birincisi, gerçeğe uygun değer riskinden korunma: muhasebeleştirilmiş bir varlık veya borcun ya da muhasebeleştirilmemiş bir kesin taahhüdün veya bu tür bir varlık, borç ya da taahhüdün belirlenebilir bir bölümünün gerçeğe uygun değerinde meydana gelen, belirli bir risk unsuru ile ilişkilendirilebilen ve kâr veya zararı etkileyebilecek nitelikteki değişikliklere karşı gerçekleştirilen bir finansal riskten korunma işlemidir. Faiz oranlarında değişiklik olması durumunda sabit oranlı bir borçlanma aracının gerçeğe uygun değerinin değişmesi riskine yönelik finansal riskten korunma işlemleri,

167

gerçeğe uygun değere ilişkin finansal riskten korunma işlemlerine örnek olarak verilebilir (UR102).

İkincisi, nakit akış riskinden korunma: (i) muhasebeleştirilmiş bir varlık veya borca (örneğin, değişken oranlı borçların gelecekteki faiz ödemelerinin tamamı veya bir kısmı) ya da gerçekleşme ihtimali yüksek tahmini bir işleme ilişkin belirli bir riskle ilişkilendirilebilen ve (ii) net kâr veya zararı etkileyebilen nitelikteki nakış akışı değişikliklerinden korunmak için gerçekleştirilen bir finansal riskten korunma işlemidir. Değişken oranlı bir borcun sabit oranlı bir borca dönüştürülmesi için yapılan swap işlemi, nakit akışına yönelik finansal riskten korunma işlemlerine örnek olarak verilebilir (diğer bir ifadeyle, finansal riskten korunan gelecekteki nakit akışlarının gelecekteki faiz ödemeleri olduğu finansal riskten korunma işlemleri) (UR103).

Üçüncüsü yurtdışındaki işletmede bulunan net yatırım riskinden korunmadır. Burada temel amaç yabancı para riskinden korunmadır (UR99).

Standardın 88. maddesine göre; finansal riskten korunma işleminin başlangıcında, finansal riskten korunma ilişkisi ile işletmenin finansal riskten korunma işleminde bulunmasına neden olan risk yönetimi hedef ve stratejisinin resmi bir tanımının bulunması ve bunların resmi bir belgeye dayanması gerekmektedir. Finansal riskten korunma işleminin, korunulan risk ile ilişkilendirilebilen gerçeğe uygun değerdeki veya nakit akışlarındaki değişiklikleri dengelemede oldukça etkin olması ve ilgili finansal riskten korunma ilişkisine ilişkin belgelendirilmiş risk yönetim stratejisi ile tutarlı olması beklenir. Finansal riskten korunma işleminin etkinliği güvenilir bir şekilde ölçülebilmelidir. Finansal riskten korunma işlemi sürekli olarak değerlendirilir ve tanımlandığı tüm finansal raporlama dönemleri boyunca oldukça etkin olacak şekilde tespit edilir.

UMS-39’un “uygulama rehberi” kısmında konuya ilişkin açıklamalar şöyledir:

UR9’a göre türev ürünler; futures ve forward ile swap ve opsiyon sözleşmeleri türev ürünlerin tipik örnekleridir. Bir türev ürün genellikle para,

168

hisse senedi, ağırlık, hacim veya sözleşmede belirlenen diğer ölçü birimlerinden oluşan bir tutar (türev ürün tutarı) üzerinden düzenlenir. Türev ürün tanımı, sözleşme konusu kalemin teslimine yönelik brüt tutar üzerinden düzenlenen (sabit kurlu bir borçlanma aracının satın alınmasına yönelik forward sözleşmesi gibi) sözleşmeleri içerir (UR10). Türev ürünün tanımlayıcı özelliklerinden biri de, piyasa etkenlerindeki değişimlere benzer tepki vermesi beklenen diğer türdeki sözleşmeler için gerekli olandan daha az net bir başlangıç yatırımı gerektirmesidir (UR11).

UR107’ye göre bu standart; finansal riskten korunma işleminin etkinliğini değerlendirilmesi için tek bir yöntem belirlemez. Bir işletmenin finansal riskten korunma işleminin etkinliğinin değerlendirilmesinde kullanacağı yöntem ilgili işletmenin risk yönetim stratejisine bağlıdır.

Dolayısıyla bu değerlendirme işletmeden işletmeye değişebilir.

UFRS-7 “Finansal Araçlar: Açıklamalar” standardında da UMS-39’da bahsedilen konularla ilgili açıklanması gereken noktalar açıklığa kavuşturulmaktadır. Standardın 1. maddesine göre; finansal araçların işletmenin finansal durumu ve performansı açısından önemi ve işletmenin dönem içerisinde ve raporlama tarihinde finansal araçlar nedeniyle maruz kaldığı risklerin niteliği ve düzeyi ile işletmenin sözü edilen riskleri yönetme şeklini bilgi alıcılarının değerlendirebilmeleri için gerekli bilgilerin kamuya sunulması, standardın amacı olarak belirtilmiştir.

Standardın 22. maddesine göre; her bir finansal riskten korunma işleminin niteliği, finansal riskten korunma aracı olarak belirlenmiş olan finansal araçların niteliği ve raporlama tarihindeki gerçeğe uygun değerleri ve korunulan riskler kamuoyuna açıklanmalıdır.

Standardın 33. maddesine göre; finansal araçlardan kaynaklanan her bir risk türü için işletme; maruz kaldığı riskler ve ortaya çıkma şekillerini, ilgili risklerin yönetimine ilişkin hedefleri, politikaları ve süreçleri ile bunların ölçümünde kullandığı yöntemlerini ve sayılan risklerdeki son dönem içindeki gelişmeleri kamuoyuna açıklamak zorundadır.

169

3.5. GENEL KABUL GÖRMÜŞ DENETİM STANDARTLARI