Risk Kavramı

Risk, sıkıntılara (güçlüklere) açık olmak veya maruz kalmak anlamına gelir. Oxford sözlüğüne göre risk; kötü sonuca ulaşma ihtimali, kayıp olarak tanımlanmıştır. Webster sözlüğünde de, zarar etme, dezavantaja uğrama veya tahribata uğrama ihtimali olarak tanımlanmıştır¹.

Risk; Arapça rızık (risq) ve Latince riscum kelimelerinden doğmuştur.

Arapça rızık kelimesi, olumlu anlam taşımaktadır. Olumlu olayların gerçekleşmesi veya gelir elde etme ihtimalidir. Allah’ın insanlara birtakım (bazen bildikleri, bazen da beklemedikleri) şeyleri (para, işe girme imkanı vb.) vermesi anlamında kullanılmaktadır. Latince riscum kelimesi ise bir denizcinin seyahat esnasında karşılaştığı kayalık gibi engel anlamında kullanılmaktadır. Burada da risk, tesadüfi ancak olumsuz bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır².

Fransızcada risque kelimesi kullanılmaktadır. Fransızca risgue kelimesi, genellikle olumsuzdur, ama bazı durumlarda da olumlu anlama gelebilmektedir, örneğin; “risk alınmazsa kazanç da elde edilmez” deyimi yaygındır³. Diğer bir ifade ile riskin alınması halinde olumlu (beklenen) sonuçlara da ulaşılabilir.

Risk kelimesi İngilizceye 17. yüzyılın ortalarında girmiş ve 18. yüzyılın ikinci çeyreğinden itibaren sigorta işlemlerinde kullanılmaya başlanmıştır.

Günümüzde İngilizcedeki risk kelimesi de negatif anlam içermektedir, tehlikeye maruz kalmak anlamına gelir. Artık günümüzde ise risk; an basit şekliyle, kötü veya iyi anlamda; düşünülmeyen, beklenmeyen sonuç anlamında kullanılmaktadır⁴.

Diğer bazı risk tanımlamaları ise şöyledir;

1 Moosa, 2007:1.

2 Merna ve Al-Thani, 2005:9.

3 Merna ve Al-Thani, 2005:9.

4 Merna ve Al-Thani, 2005:9.

54

Türkçe ve İngilizcede risk, fiil olarak, tehlikeye girmek veya göze almak anlamlarında kullanılmaktadır⁵.

Risk; gelirlerin beklendiği miktarda elde edilememesi ihtimalidir.

Beklentilerden farklılıklar olarak da ifade edilebilir⁶.

Risk; öz bir şekilde, kazanma ya da kaybetmedeki belirsizlik derecesi olarak tanımlanabilir⁷.

Risk sözcüğü, arzu edilmeyen bir durumun ortaya çıkma ihtimalini açıklar. Örneğin; bir borcun taşıdığı risk, borçla ilgili ödemelerin (anapara ve faiz) gelecekte ortaya çıkabilecek ve bugünden kestirilemeyen bazı durumlar nedeniyle zamanında (vadesine) ödenememe ihtimalidir⁸.

Risk; planların başarısız olma ihtimali, yanlış sonuçlara ulaştıracak kararlar alma tehlikesi veya kar etmeme durumu şeklinde ifade edilebilir.

Alınan kararların ve yapılan faaliyetlerin gelecekteki sonuçları kesinlikle biliniyor ise, belirlilik ortamı vardır ve kesinlikle risk yoktur demektir⁹. Tabii ki işletme hayatında ve hatta insanların bireysel hayatlarında aldıkları kararların sonucunu her zaman kesinlikle bilme ihtimali yoktur. Bu durumlarda özellikle işletmeler çeşitli risklerle her an karşı karşıyadırlar. İşletmeler çoğu zaman birtakım riskleri bilerek üstlenirler. Çünkü piyasada risk alınmazsa verimlilik de artırılamaz.

Belirlilik, risk ve belirsizlik kavramları birbirinden farklı kavramlardır.

Belirlilik ortamında; risk ve belirsizlikten söz etmek mümkün değildir. Bu durumda geleceğe yönelik işlem ve kararların sonucu kesinlikle biliniyor demektir. Belirlilik kavramı dışındaki risk ve belirsizlik kavramları çoğu zaman birbiri ile eş anlamlı (birbirinin yerine) kullanılsa da bu kavramlar içerik itibariyle birbirinden farklıdırlar. Risk ve belirsizliğin farkı, 2.1.2. başlığında açıklanacaktır.

5 Tevfik, 1997:2.

6 Horne ve Wachowicz, 2005:97.

7 Aksoy ve Tanrıöven, 2007:33.

8 Sarıkamış, 1998:173.

9 Bolak, 2004:3.

55

a) Riskle İlişkisi Olan Bazı Teknikler¹⁰;

Riskten Kaçınma: kişiler veya işletmeler istemedikleri durumlarda riskle karşılaşmazlar. Örneğin; uçağa binmezseniz, uçak korsanları nedeniyle doğabilecek bir riskten tamamen kaçınmış olursunuz. Ancak riskten kaçınma, risk paylaşımında tercih edilmeyen bir tekniktir. Çünkü riskten kaçınma potansiyel gelirin kaybı anlamına geldiği için risk kabul edilebilir. Örneğin uçağa binerseniz yolculuğunuz çok daha kısalacaktır (zaman tasarrufu ve konfor).

Risk Azaltma: Risk; kayıp önleme çalışmaları, kontroller ve genişletilecek olan kurallarla belki azaltılabilir. Riskin etkili olarak azaltılması;

potansiyel kayıpların şiddetini azaltmak anlamına gelir.

Riski Kabullenme: Riskten kaçınacak, transfer edecek veya azaltacak yönde pozitif bir aksiyon yoksa risk kabullenildi demektir. Bu kabullenme olayı bilinçli yada bilinçsizce yapılabilir. Küçük riskler için olmak üzere, bu risklerin sigorta maliyeti risk tutarından büyükse; bu durumda bahsedilen risklerden doğacak zararlar kabullenilir.

Risk Transferi: Risk transferinin en mükemmel örneği; vadeli işlemler yaparak riski dağıtmaktır (riskin etkisini sabitlemektir)¹¹. Bu işlemler hem spekülatif riskler ve hem de saf riskler için kullanılabilir. Sigorta müessesesi anlaşmaya bağlı diğer bir risk transferi yöntemidir. Ancak; sigortanın riski transfer etmediği, finanse ettiği (ücret ödemesi olduğu için) tartışılmaktadır.

Örneğin araba kazalarında sigorta hasar bedelini karşılamaktadır ama bilindiği gibi her yıl ödenen sigorta primleri zaten hasarın bir kısmını veya tamamını karşılayabilir.

Risk Paylaşımı: Risk transferinin özel bir türüdür. Şayet risk paylaşılırsa; zararın kişilerden gruplara doğru transferi (geçişi) muhtemeldir.

Bunun en iyi örneği; iştiraklerdeki yatırımlardır.

10 Moosa, 2007:19-20.

11 Vadeli işlemler, finansal araçlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Forward, future, option, swap vb.

vadeli işlemler sayesinde gelecekte gerçekleşme ihtimali olan ürün kalite ve fiyat, döviz kuru, faiz oranı vb. birçok riskin etkisinden korunulabilir. Türev finansal araçlar ile ilgili ayrıntılı bilgiler için bkz.: Örten ve Örten, 2001.

56

b) Çeşitli Risk Tanımlamaları

Çeşitli risk tanımlamaları tablo 2.1.’de özetlenmiştir:

Tablo 2.1. Risk Kavramları¹²

KAVRAM TANIM 1. Pazar (Piyasa) Riski Pazar fiyatlarındaki değişikliklerden kaynaklanan risktir.

a) Faiz Oranı Riski Pazar riskinin bir çeşididir. Faiz oranlarının değişmesinden kaynaklanır.

b) Yabancı Para

Değişim (Kur) Riski Pazar riskinin bir çeşididir. Döviz kurlarındaki değişikliklerden kaynaklanır.

- İşlem Riski Yabancı para değişim riski çeşididir. Sözleşmeye bağlı nakit akışlarının, baz para değeri döviz kurlarındaki değişim etkilerinden meydana gelen risklerdir.

- Ekonomik Risk Yabancı para değişim riski çeşididir. Sözleşmeye bağlı olmayan nakit akışlarının, baz para değeri döviz kurlarındaki değişim etkilerinden meydana gelen risklerdir.

- Çevrim Riski Yabancı para değişim riski çeşididir. Konsolide finansal tablo baz para değeri döviz kurlarındaki değişim etkilerinden meydana gelen risklerdir.

c) Hisse senedi

Fiyat Riski Pazar riski çeşididir. Hisse senedi fiyatlarındaki değişikliklerden kaynaklanır.

d) Mal Fiyat

Değişim Riski Pazar riski çeşididir. Mal fiyatlarındaki değişikliklerden kaynaklanır.

e) Enerji Fiyat Riski

Pazar riski çeşididir. Enerji fiyatlarındaki değişikliklerden kaynaklanır.

f) Gayrimenkul

Riski Pazar riski çeşididir. Gayrimenkul fiyat değişikliklerinden kaynaklanır.

g) Varlık-Kaynak

Yönetimi Riski Pazar riski çeşididir. Varlık ve Kaynakların değerlerindeki değişmelerden kaynaklanır.

2. Kredi Riski Borçluların borçlarının anapara veya faizini (kasten veya istem dışı) ödememe ihtimalinden kaynaklanan risklerdir.

3. Faaliyet Riski (Operasyonel Risk)

Süreç insan, sistem veya dış olayların ihmal veya başarısızlıklarından kaynaklanan (zarar etme) risklerdir.

a) Tamamlama

Riski Faaliyet riski çeşididir. Bir muameleyi anlaşmaya uygun olarak tamamlamak için gerekli koşulların yerine getirilmesinde başarısızlık riskidir.

- Likidite Riski Tamamlama riski çeşididir. Bir iş veya işlemi anlaşmaya uygun olarak likidite yetersizliği nedeniyle yerine getirmeme riskidir.

- Herstatt Riski (Herstatt; Bir Alman bankasının adıdır)

Tamamlama riski çeşididir. Borçlarını ödeyememeden (iflas) kaynaklanan risktir. Herstatt bankası likidite yetersizliği nedeniyle döviz işlemlerinden kaynaklanan borçlarını ödeyememiştir.

b) Uygunsuzluk ve

İtaat Riski Faaliyet riski çeşididir. Kanunlara, kurallara, işletme iç politika, süreç ve kontrollere uymamadan kaynaklanan finansal zararlar ve cezalar görme riskidir.

- Davranış

Uygunsuzluğu Riski Uygunluk riski çeşididir. İşletmenin iç risk yönetim uygulamalarına uymamadan kaynaklanır.

- Kurallara

Uygunsuzluk Riski Uygunluk riski çeşididir. Dış (işletme dışı) kanun ve kurallara uymamadan kaynaklanan risklerdir.

12 Moosa’ya göre; literatürde yapılan birçok farklı risk tanımı ve gruplaması vardır. Bunların büyük bir çoğunluğu tabloda verilmiştir. Bilgi için bkz.: Moosa,2007.

57

c) Süreç Riski Faaliyet riski çeşididir. Yönetici ve işçilerin hilelerinden, hatalarından veya meydana gelebilecek olan kazalardan kaynaklanan risktir.

d) Sistem Riski Faaliyet riski çeşididir. Sistem veya iletişim hatalarından kaynaklanan kayıp ve risklerdir.

e) Doğal Afet Riski Faaliyet riski çeşididir. Kaza veya felaketler nedeni ile maddi duran varlıkların hasar görme riskidir.

f) İnsan Kaynakları

Riski Faaliyet riski çeşididir. Hatalı personel yapılanması veya personelin moral ve motivasyonunu sürdürme başarısızlığı riski.

g) Kural Riski Faaliyet riski çeşididir. Muhasebe sistemi ve vergi sistemi ile ilgili koşul, kural ve kanunların değişmesinden kaynaklanan risklerdir.

h) Suç Riski Faaliyet riski çeşididir. Hırsızlık, hile, para aklama veya bilgi çalınması (yok edilmesi) riskleridir.

i) Felaket Riski Faaliyet riski çeşididir. Yangın, sel, deprem vb. felaketlerden kaynaklanan risklerdir.

j) Bilgi Teknolojileri

Riski Faaliyet riski çeşididir. Bilgi teknolojileri sistemindeki hatalardan kaynaklanan risklerdir.

k) Raporlama Riski Faaliyet riski çeşididir. Ölçme (sayısallaştırma) imkanı olan koşullarda bu risk çeşitleri için risk miktarının yanlış raporlanmasından kaynaklanır.

l) Muhasebe Riski Faaliyet riski çeşididir. Finansal tabloların hazırlanmasında kullanılan tahminlerden kaynaklanan risktir.

m) Güven (İtimat)

Riski Faaliyet riski çeşididir. Ürün taahhütlerinin müşterilere sunulandan farklı olması ihtimali riskidir.

n) Model Riski Faaliyet riski çeşididir. Hatalı veya denenmemiş (ilk defa denenecek) modeller kullanarak verilen karardan zarar görme riskidir.

4. Legallik Riski İşlemlerin kanunlara uygun olmayan şekilde kanıtlanmaya çalışılması veya yetersiz belgelemeden kaynaklanan risklerdir.

5. İtibar (Ün) Riski İşletmenin ünlü olmamasının veya ününü kaybetmesinin getirdiği risklerdir.

6. Makroekonomik

Risk Makroekonomik olaylardan kaynaklanan risklerdir. Örneğin;

Enflasyonun keskin (hızlı) bir şekilde artması riskidir.

a) İş Değişikliği

Riski Makroekonomik risk çeşididir. Ekonomik faaliyetlerde meydana gelen düzensiz değişikliklerden kaynaklanan risklerdir.

7. İş Riski (Stratejik Risk)

Stratejik iş kararlarının uygunsuzluğundan kaynaklanan risklerdir. Örneğin; fabrika yeri seçimi veya mamul karması seçimi vb.

a) Vazgeçme Riski İş riski çeşididir. Müşterilerin herhangi bir zamanda anlaşmayı bitirme kararı alma riskidir.

b) Etkinlik Riski İş riski çeşididir. İşletmenin iç organizasyonundan kaynaklanan risklerdir. Örneğin; Etkin bir maliyet yönetimi yapamamak vb.

c) Harcama Riski İş riski çeşididir. Mevcut harcamaların beklenen (planlanan) harcamalardan çok yüksek olması riskidir.

d) Performans

Riski İş riski çeşididir. Rakiplerin performansından daha düşük bir performansla çalışma riskidir.

8. Ülke Riski Farklı ülke veya eyaletlerdeki ekonomik veya politik çevredeki (koşullardaki) beklenmedik değişikliklerin meydana gelmesinden kaynaklanan risklerdir.

a) Transfer Riski Ülke riski çeşididir. Yabancı paralı fonları çoğu ülkenin dışına çıkaramama riskidir.

b) Konvertibilite

Riski Ülke riski çeşididir. Yabancı paralı kazançları kendi ülke para birimine çevirme işleminden kaynaklanan risklerdir.

58

c) Politik Risk Ülke riski çeşididir. Farklı ülkelerdeki politik gelişmelerde karşılaşılabilecek zıt uygulamalar veya kural ve kanunlardaki değişikliklerden kaynaklanan risklerdir.

d) Bağımsızlık

Riski Ülke riski çeşididir. Yabancı devletlerin veya o devletlerdeki kuruluşların isteklerinden kaynaklanan zarar görme riskidir.

9. Satın Alma

Gücü Riski Yatırımların kazanç oranının gerçek değeri üzerindeki enflasyonun zıt (olumsuz) etkilerinden kaynaklanan risklerdir.

Yapısal Risk, Artık Risk

Karşılaştırması Yapısal riskler, yönetimin gerekli durumlarda karar almamasından (çözüm bulmamasından) yada gecikmesinden kaynaklanan risklerdir. Artık riskler ise; Yönetimin aldığı kararlara rağmen ortaya çıkan risklerdir (başarısız olma ihtimalidir).

Finansal Risk, Finansal Olmayan Risk

Karşılaştırması

Finansal riskler, finansal fiyatlardaki değişimlerden kaynaklanır.

Örneğin; faiz oranı veya hisse senedi fiyatları vb. Finansal Olmayan Riskler ise; Finansal olmayan bütün işlemlerden kaynaklanan riskleri kapsar. Örneğin; yangın riski vb.

Statik ve Dinamik Risk

Karşılaştırması Dinamik risk ekonomideki değişikliklerden kaynaklanır.

Örneğin; üründeki veya teknolojideki değişiklikler vb. Statik risk ise; Ekonomik değişikliklerden kaynaklanmayan risklerdir.

Örneğin, kişilerin yolsuzlukları veya, doğaya zarar verilmesi vb.

Saf Riskler ve Spekülatif Riskler Karşılaştırması

Spekülatif riskler hem kazanma ve hem de kaybetme ihtimalinin olduğu durumlarda ortaya çıkan risklerdir. Örneğin;

kumar vb. Saf riskler ise; kaybetme ihtimalinin veya kaybetmeme ihtimalinin olduğu durumlarda karşılaşılan risklerdir. Bu grupta kazanma ihtimali olmaz. Saf riskler;

personel riskleri, mülk riskleri, yükümlülük riskleri ve diğerlerinden (örn; kredi riskleri) oluşur.

Temel ve Özel Risk

Karşılaştırması Temel riskler, ekonomik, politik ve sosyal gelişmelere bağlı olarak ortaya çıkan kişisel olmayan risklerdir. Özel riskler ise;

gruplardan ziyade bireysel durumlardan ortaya çıkan risklerdir.

Bütüne İlişkin

(Sistemik) Risk ve Özel Durumlara İlişkin Risk Karşılaştırması

Sistemik riskler, bir firmadan tüm endüstriye yayılan veya endüstri de olup da firmayı da etkileyen risklerdir. Özel riskler ise; Endüstrideki diğer firmalara yayılmayan sadece tek firma ile ilgili ortaya çıkan risklerdir. Bu riskler temel/özel risklerle karıştırılabilir, ancak aynı değildir. Temel riskin aksine sistemik risk sadece belli bir olayın sonucu olarak ortaya çıkabilir.

Örneğin; işletme diğer işletmelerin kurallarına (imkanlarına) uyamayabilir.

İçsel ve Dışsal Risk Karşılaştırması

İçsel riskler; sistem içinde meydana gelen sarsıntıların doğurduğu ve büyüttüğü risklerdir. Dışsal riskler ise; sistem dışındaki şoklardan kaynaklanan risklerdir.

Sistematik ve Sistematik Olmayan Risk Karşılaştırması

Sistematik risk piyasa riskidir. Çeşitlendirilemeyebilir (çeşitlendirme imkanı da var). Sistematik olmayan risk ise;

kesinlikle çeşitlendirilemez.

Beklenen,

Beklenmeyen ve Yıkıcı Risk Karşılaştırması

Beklenen riskler; işletmelerin günlük işlemleri nedeni ile maruz kaldıkları kayıp riskleridir. Beklenmeyen riskler; İşletmelerin kontrolü altında olan ancak daha büyük ve daha önemli risklerdir. Yıkıcı riskler ise; İşletmelerin faaliyetlerini tehdit eden dış faktörler yada dolandırıcılık, sahtecilik gibi koordine hareketlerden doğan risklerdir.

Sözde Risk, Sıradan Risk ve Olağandışı Risk Karşılaştırması

Sözde riskler, günlük faaliyetler sonucu tekrarlanan kayıplardır.

Sıradan riskler, daha büyük, daha az görünen ancak gidişatı tehdit etmeyen risklerdir. Olağandışı riskler ise; çok nadiren görülür ama işletmelerin gidişatını tehdit eder.

KAYNAK: Moosa, 2007:13-16.

59

Tabloda da görüldüğü gibi, birçok farklı grupta (kategoride) birçok risk çeşidi vardır. Bu tanımlamalar yıllardır kullanılan risk çeşitlerinin çoğunu kapsamaktadır. Ancak bu tanımlamalar dışında da bazı tanımlamalar yapılabilir. Hatta bazı kaynaklarda, tabloda yer alan risk tanımlarının farklı olarak da yapıldığına veya birbirlerinin yerine kullanıldığına da rastlanılabilir.

Belgede İŞLETMELERDE RİSKE YÖNELİK DENETİM VE RAPORLANMASI (sayfa 69-75)