B. BM Belgelerinde Cinsiyet Ayrımcılığı
III. ULUSLARARASI ÇALIŞMA ÖRGÜTÜ BELGELERİ
A. Genel Olarak
Uluslararası Çalışma Örgütü, (UÇÖ)138 dünya çapında barışın, sosyal adaletin sağlanmasıyla gerçekleştirileceği düşüncesinden hareketle kurulan bir uluslararası örgüttür. İnsan haklarının, sosyal adaletin ve çalışma haklarının iyileştirilmesi için çalışan Örgüt, Birleşmiş Milletler’in uzmanlık kuruluşudur. UÇÖ Anayasası’na ekli Filadelfiya Bildirgesi, UÇÖ’nün amaçlarının ve faaliyetlerinin hukuki dayanağını oluşturmaktadır.139
UÇÖ Anayasası hükümlerine göre, çok sayıda insan için, adaletsizliğin, sefaletin ve yoksulluğun bulunduğu çalışma koşulları vardır ve bu dünya barışı ve ahengini tehlikeye düşürecek bir hoşnutsuzluğa yol açmaktadır. Bu çerçevede acilen iyileştirilmesi gereken çalışma koşulları arasında çocukların, gençlerin ve kadınların korunması ile eşit işe eşit ücret ilkesinin tanınması da bulunmaktadır.140
Filadelfiya Bildigesi’nde ırk, inanç ve cinsiyetleri ne olursa olsun, bütün insanların maddi ilerlemelerini ve manevi gelişmelerini, özgür ve haysiyetli bir
şekilde, ekonomik güvence altında ve eşit şartlarda sürdürmek hakkına sahip oldukları belirtilerek; bu sonuca ulaştıracak koşulların gerçekleştirilmesinin, her ulusal ve uluslararası siyasetin ana hedefini oluşturması gerekliliği kabul edilmiştir. Ücretler ve kazançlar, çalışma süreleri ve diğer çalışma koşulları konularında kaydedilen ilerlemelerin sonuçlarından herkese eşit şekilde yararlanma imkanı tanınması, iş sahibi olan ve korunmaya muhtaç olan kimselere asgari yaşam koşulları sağlayacak bir ücret verilmesi ve eğitim ve meslek alanlarında eşit şanslar sağlanması, bu çerçevede kabul edilen eylem programları arasındadır.141
138 Sur, 2006, s. 199.
139 “ILO’nun Amaç ve Hedeflerine İlişkin Bildirge (Filadelfiya Bildirgesi)”, ILO Türkiye Ofisi,
Erişim: http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/about/ilo_filadelfiya.htm[15.05.08]
140
Uluslararası Çalışma Örgütü Anayasası, para. 2, ILO Türkiye Ofisi,
Erişim: http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/about/ilo_anayasa.htm[15.05.08]
141 “ILO’nun Amaç ve Hedeflerine İlişkin Bildirge (Filadelfiya Bildirgesi)”, ILO Türkiye Ofisi,
UÇÖ, faaliyetlerini işçi, işveren ve hükümet temsilcilerinden oluşan “üçlü yapı” ilkesi temelinde yürütmekte ve bu özelliğiyle diğer uluslararası kuruluşlardan farklılaşmaktadır. UÇÖ’nün kuruluş amaçları arasında tam istihdamın sağlanması, yaşam koşullarının iyileştirilmesi, işçilerin kendilerine en uygun işlerde çalıştırılmaları, işçilerin güvenliği, eşit iş için eşit ücret ve işgücü piyasasında ayrımcılığın önlenmesi, mesleki eğitim olanaklarının sağlanması, işçilerin yaşam ve sağlığının korunması, örgütlenme ve toplu pazarlık hakkının tanınması ve sosyal güvenliğin sağlanması sayılabilir.142
Küreselleşme sürecinde Uluslararası Çalışma Konferansı tarafından kabul edilen ‘Çalışma Yaşamında Temel İlke ve Haklar Bildirgesi’(1998) UÇÖ’nün amaç ve programlarının evrimi bakımından önemli bir yere sahiptir. Bildirge’nin kabul edilmesinde serbest piyasa ekonomisinin, demokrasinin evrensel düzeyde kabulü ve ekonominin küreselleşmesi etkili olmuştur. Bu çerçevede ILO’nun dört temel stratejik hedefi vardır. Bu hedefler, çalışma yaşamında standartlar, temel ilke ve haklar geliştirmek ve gerçekleştirmek; kadın ve erkeklerin insana yakışır işlere sahip olabilmeleri için daha fazla fırsat yaratmak, sosyal koruma programlarının kapsamını ve etkinliğini artırmak ve üçlü yapıyı ve sosyal diyalogu güçlendirmekten oluşmaktadır.143
Çalışma Yaşamında Temel İlke ve Haklar Bildirgesi ile yeni bir uluslararası çalışma normu öngörülmemiş, ancak temel nitelikteki bazı UÇÖ sözleşmeleri esas alınmıştır.144 Bildirge’de çalışmaya ilişkin dört temel ilke belirlenmiştir. Bu çerçevede UÇÖ’ye üye devletlerin, ilgili Sözleşmeleri onaylamamış olsalar dahi, Örgüte üye olmaları nedeniyle, dört temel ilke olan işçi ve işverenlerin örgütlenme özgürlüğü ve etkin toplu pazarlık haklarına, zorla ya da zorunlu çalışmanın tüm biçimlerinin ortadan kaldırılmasına, çocuk işçiliğine etkin biçimde son verilmesine, istihdamda ve meslekte ayrımcılığın ortadan kaldırılmasına, iyi niyet çerçevesinde
142 “ILO’nun Kuruluşu ve Amacı”, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Dış İlişkiler ve Yurtdışı İşçi Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Erişim: http://www.diyih.gov.tr/article.php?article_id=30[15.12.07]
143 “ILO Ne Yapar?”, ILO Türkiye Ofisi, ,
Erişim: http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/about/ilo_ne.htm[15.05.08]
144 Banu Uçkan, “Küreselleşme ve Uluslararası Çalışma Örgütü(ILO)”, Çimento İşveren Dergisi,
Çimento Endüstrisi İşverenleri Sendikası, Kasım 2002, Sayı 6, Cilt 16, s. 12, Erişim: http://www.ceis.org.tr/dergiDocs/makale216.pdf[13.12.2007]
saygı gösterme, bu ilkeleri geliştirme ve gerçekleştirme taahhüdü ortaya konmuştur.145 Bu Bildirge ile sekiz uluslararası çalışma örgütü sözleşmesi146, Uluslararası Çalışma Konferansı tarafından temel sözleşme olarak kabul edilmiştir. Bu sekiz Sözleşmeden 1951 tarihli ve 100 sayılı Eşit Ücret Sözleşmesi ile 1958 tarihli ve 111 sayılı İstihdam ve Meslekte Ayrımcılık hakkında Sözleşme hükümleri, cinsiyet ayrımcılığını ilgilendirmektedir.147
1. Uluslararası Çalışma Örgütü İle Avrupa Birliği Arasındaki İlişki
Uluslararası Çalışma Örgütü ile AB arasındaki ilişki, UÇÖ ile Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu (AKÇT) ile ilk işbirliği anlaşmasının148 yapıldığı 1953 yılına dek uzanmaktadır. 1956 yılında hazırlanan Ohlin Raporu’nda dönemin altı Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) üyesi devletin, çalışma saatleri, eşit ücret, ortak istihdam istatistikleri, örgütlenme özgürlüğü ve sosyal güvenlik için asgari kurallar belirlenmesi konularına ilişkin UÇÖ sözleşmelerini ortak bir tutum içinde onaylamaları tavsiye edilmiştir. Üye devletler bu tavsiyeyi reddetmişler ve bu konuda aralarında işbirliği yapması için Avrupa Komisyonu’nu yetkilendirmişlerdir. Böylelikle, AET ülkeleri, çalışma hayatına ilişkin ortak kuralları UÇÖ sözleşmeleri aracılığıyla düzenlemek yerine, kendi hukuk düzenleri çerçevesinde belirlemeyi tercih etmişlerdir.149
145
Çalışmaya İlişkin Temel Haklar ve İlkeler ILO Bildirgesi ve İzlenmesi, 86. Uluslararası Çalışma Konferansı Cenevre, 18 Haziran 1998, s. 3; Eve C.Landau, Yves Beigbeder, From ILO Standards to EU Law, The Case of Equality Between Men and Women at Work, Martinus Nijhoff Publishers, Leiden, 2008, s. 62.
146
Uluslararası Çalışma Örgütü’nün temel sözleşmeleri, 1930 tarihli ve 29 sayılı Zorla Çalıştırma Sözleşmesi, 1948 tarihli ve 87 sayılı Örgütlenme Özgürlüğü ve Örgütlenme Hakkının Korunması Sözleşmesi, 1949 tarihli ve 98 sayılı Örgütlenme ve Toplu Sözleşme Hakkı Sözleşmesi, 1951 tarihli ve 100 sayılı Eşit Ücret Sözleşmesi, 1957 tarihli ve 105 sayılı Zorla Çalıştırmanın Yasaklanması Sözleşmesi, 1958 tarihli ve 111 sayılı İstihdam ve Meslekte Ayrımcılık Hakkında Sözleşme, 1973 tarihli ve 138 sayılı Asgari Yaş Sözleşmesi ile 1999 tarihli ve 182 sayılı Çocuk İşçiliğinin En Kötü Biçimleri Sözleşmesi’nden oluşmaktadır. Bkz.”Temel ILO Sözleşmeleri”, ILO Türkiye Ofisi,
Erişim: http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/ilo_tsoz.htm[18.05.08]
147 Ertürk, 2008, s. 57-58.
148 Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu (AKÇT) ile Uluslararası Çalışma Örgütü arasındaki ilk işbirliği
anlaşması, karşılıklı danışmayı, bilgi ve istatistiksel veri paylaşımını ve AKÇT’nin, özellikle kömür ve çelik sektöründe çalışan işçilerin çalışma koşulları ve eğitimlerine ilişkin konularda UÇÖ’nün teknik desteğini almasını kapsamaktadır. Ailish Johnson, “EU-ILO Relations, Between Regional and Global Governance”, içinde The European Union and the Social Dimension of Globalization, der. Jan Orbie and Lisa Tortell, Routledge Publishing, NY, 2009, s. 82.
UÇÖ, 1970’lere dek, Avrupa Topluluğu üye devletlerinin sosyal politikalarında işbirliğini sağlamak için önemli olan konuları belirlemede önemli bir rol üstlenmiş, emeğin serbest dolaşımı ve iş güvenliği ve sağlığı gibi konularda Topluluğa tavsiyeler vermiştir. 1970’lerden sonra ise bu denge kademeli olarak değişmeye başlamıştır. UÇÖ, Topluluğa yeni üye devletlerin sosyal güvenlik planlarının göçmen işçiler bakımından uyumlulaştırılması gibi konularda teknik destek vermeye devam etmiştir. Bununla birlikte, UÇÖ’nün genişlemekte olan Topluluğa tavsiye verme görevi özellikle Topluluk içinde siyaset düzeyinde bazı çekişmeler yaşayan üye devletler tarafından küresel düzeyde bir müdahale olarak algılanmaya başlanmış ve ilişkilerin seyri değişmiştir.150Avrupa Komisyonu’nun, Birliğin münhasır yetki151 alanına giren konuları düzenleyen UÇÖ Sözleşmeleri’ni AB’ye üye devletlerin imzalamaları ve buna uymalarını sağlama konusunda üye devletler üzerinde siyasi bir baskıya sahip olma çabaları da olumsuz sonuçlanmıştır.152
Uluslararası Çalışma Örgütü’nün Anayasası’nda, bu Örgüte sadece devletlerin üye olabileceği düzenlenmiştir.(md.2) AB, diğer uluslararası örgütlerle olan ilişkilerinde olduğu gibi, UÇÖ’de de gözlemci statüsüne sahiptir ve UÇÖ’nün uluslararası çalışma sözleşmelerinin ya da tavsiyelerinin kabulünde oy kullanma hakkına sahip değildir. AB’nin UÇÖ’deki gözlemci statüsü BM’dekine benzer nitelik arz etmekte ve AB, UÇÖ’de Avrupa Komisyonu aracılığıyla temsil edilmektedir.153
150 1971 yılında AET tarafından ILO Genel Müdürlüğü’ne sunulan bir notta, “Topluluklar’ın,
Topluluk çapında etkin bir sosyal politika oluşturup, devamını sağlayabilmeleri için gereken uzmanlığa, kaynaklara ve araçlara UÇÖ’den daha ileri düzeyde sahip olduğu” belirtilmiştir. Bkz. Johnson, s. 83.
151 Birliğin bir konuda münhasır yetki sahibi olması, o konuya ilişkin olarak sadece Birlik
kurumlarının kurucu Antlaşmalar’da düzenlenen usullere göre bağımsız karar alabilme yeteneğine sahip olması ve üye devletlerin bu konuda Birlik tasarruflarına aykırı düzenlemelerde bulunamamasını ifade etmektedir.Bkz. Tekinalp, s. 83.
152 Johnson, s. 84.
153 14 Mayıs 2001’de Avrupa Komisyonu ile UÇÖ Genel Müdürlüğü arasında, iki kurumun
işbirliğinin güçlendirilmesine ilişkin mektup teatisi gerçekleştirilmiştir. Bunu takiben, UÇÖ ve AB, 2004 yılında işbirliğinin geliştirilmesi için stratejik bir ortaklık kurmuşlardır.
Erişim:http://www.ilo.org/public/english/region/eurpro/brussels/oit/commission_europeenne.htm[17.0 8.08] ; Johnson, s.84; Jørgensen, s. 153.
AB, UÇÖ’nün uluslararası çalışma sözleşmelerine taraf olamasa da, Çalışma Yaşamında Temel İlke ve Haklar Bildirgesi ile temel sözleşme olarak belirlenen sekiz temel UÇÖ Sözleşmesi’nin ana unsurlarını ve bunların kapsadığı dört temel ilkeyi, AB Hukuk düzenine dahil etmiştir.154 Avrupa Birliği ile UÇÖ arasındaki işbirliği gelişmeye devam etmektedir. AB, UÇÖ’nün uluslararası çalışma sözleşmeleri, tavsiyeleri ve diğer önemli nitelikteki belgelerinin kabulü başta olmak üzere, tüm kurumsal nitelikteki tartışma ve müzakerelerine aktif olarak katılmakta; UÇÖ’nün gelişmekte olan ülkelere ilişkin politikalarına destek vermektedir.155
2. Uluslararası Çalışma Örgütü ile Avrupa Birliği’ne Üye Devletler Arasındaki İlişki
Uluslararası Çalışma Örgütü, üçlü yapı çerçevesinde kabul ettiği Sözleşmeler ve tavsiye kararları aracılığıyla, çalışma hayatına ilişkin uluslararası normları belirlemektedir. AB’ye üye tüm devletler, Uluslararası Çalışma Örgütü’ne de üyedirler.156
Uluslararası Çalışma Örgütü sözleşmeleri, üye devletler bakımından uluslararası yükümlülük doğurur.157 Uluslararası Çalışma Örgütü’nün Tavsiye Kararları ise çalışma yaşamına ilişkin konularda üye devletlere politika geliştirme, yasama ve uygulama konularında rehberlik eden belgelerdir.158 Tavsiye Kararları, genellikle sözleşmelere eşlik etmekte, kimi zaman sözleşmelerde yer alan esasları açıklamakta ya da daha ayrıntılı hükümler getirmektedir. Bazı Tavsiye Kararları ise,
154
Johnson, s. 88.
155Erişim:http://www.ilo.org/public/english/region/eurpro/brussels/oit/index.htm[17.08.08] 156 “Alphabetical list of ILO member countries (183 countries),
Erişim: http://www.ilo.org/public/english/standards/relm/country.htm[23.06.2010]
157
Uluslararası Çalışma Örgütü’ne üye devletler, Örgüt’ün uluslararası çalışma sözleşmelerini kabul etmesini takiben, kural olarak on iki ay olmak üzere, belirli bir süre içinde ilgili sözleşmeyi ulusal hukuklarında yetkili olan organa onaylanmak amacıyla sunmak yükümlülüğü altındadırlar. Ulusal hukuk çerçevesinde onaylandıktan sonra sözleşme, ilgili üye devleti bağlar ve bu çerçevede gerek yıllık raporlar, gerekse şikayetler aracılığıyla etkin bir denetim mekanizması işletilir. Bkz. Sur, 2006, s. 201. Bu denetim, üye devletlerin sözleşmeler çerçevesindeki yükümlülüklerine uyumunu objektif temelde inceleyen bağımsız uzmanlarca yapılmaktadır. Bu mekanizma, AB üyesi (aynı zamanda UÇÖ üyesi) devletler için de aynı şekilde işlemektedir. Bkz.“ILO Sözleşmeleri ve Tavsiye Kararları”, ILO Türkiye Ofisi,
Erişim: http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/about/ilo_soz.htm[17.08.08]
158 “ILO Sözleşmeleri ve Tavsiye Kararları”, ILO Türkiye Ofisi,
üyeler için kolaylıkla yükümlülük getirilemeyecek sorunlara ilişkin olup, bunlar aracılığıyla gelecekte o alanda sözleşmelerin hazırlanmasına yardımcı olacak ortam hazırlanmaktadır.159