TRA1 Bölgesi Sanayi Yoğunlaşması ve Kümelenmesi

TRA1 Bölgesi imalat sanayi sektörleri için “Üç Yıldız Tekniği”² kullanılarak kümelenme analizi yapılmıştır. Üç yıldız tekniğinde hemen tüm uygulamalarda sektörel istihdamlar (kısıtlı sayıdaki bazı çalışmalarda işyeri sayısı) temel olarak alınmıştır. TRA1 Bölgesi için yapılacak bu analizde ise istihdamın yanı sıra işyeri sayısı ve ciro verileri de kullanılmış ve bu verilerin her birisine göre ayrı ayrı üç yıldız tekniği uygulanmıştır. Üç yıldız analizinde aşağıda verilen üç temel kriter seçilmekte ve her sektör (bölge) için bu kriterlerin değerleri hesaplanmıştır.

Büyüklük (Size) (ei/Ei): Bölgedeki sektör verisinin, sektörün toplam (Türkiye) verisine oranı, Baskınlık (Dominance) (ei/en): Bölgedeki sektör verisinin, bölge toplam verisine oranı,

Yukarıdaki tabloda yer alan İmalat Sanayi genel sonuçları TRA1 Bölgesi bazında değerlendirildiğinde, işyeri sayısı, istihdam, ciro, maaş ve ücret toplamı ile yatırımlar açısından her bir sektörün Türkiye içindeki payı 100 kabul edildiğinde, Bölgedeki payını vermektedir. Buna göre işyeri sayısına göre içecek, ağaç ve ağaç ürünleri, temel eczacılık, kauçuk ve plastik, mineral ürünler, metal eşya, elektrikli teçhizat, mobilya imalatı ve diğer imalatlar sektörleri; istihdam sayısına göre gıda, içecek, ağaç ve ağaç ürünleri, basım yayın, kauçuk ve plastik, mineral ürünler, mobilya imalatı ve diğer imalat sektörleri; ciroya göre gıda, içecek, ağaç ve ağaç ürünleri, basım yayın, temel eczacılık, mineral ürünler ve mobilya imalatı sektörleri uzmanlaşma sağlanan sektörler olarak öne çıkmaktadır. Türkiye’ye oranla daha fazla yatırım yapılan sektörler; gıda, içecek, basım yayın, mineral ürünler ve mobilya imalatı sektörleridir.

TRA1 Bölgesi imalat sanayi profilinin işletme büyüklüğüne istihdam açısından bakıldığında (işyeri başına istihdam) 3 sektörde Türkiye ortalamasının üzerinde değer aldığı, ciro kriteri için bakıldığında ise tüm sektörlerde Türkiye ortalamasının altında kaldığı görülmektedir.

Türkiye geneli imalat sanayi 100 kabul edildiğinde istihdam başına ciro (verimlilik) kriterinde temel eczacılık ve makine ekipman 100’ün üzerinde değer alarak verimlilikte öne çıkan sektörlerdir. Sektörler bazında Tablo 55 bulgularını özetlemek için Tablo 56 hazırlanmıştır.

Tablo 56’da TRA1 Bölgesi’nin alt sektörler itibarıyla Türkiye geneli ile kıyaslanarak, gerek göreli öneme göre (tablonun ilk beş sütunundaki değerler), gerekse de göreli büyüklüğe ve üstünlüğe göre kriterler bazında öne çıkan sektörler özetlenmiştir.

Tablo 56: TRA1 Bölgesi İmalat Sanayiinde Öne Çıkan Sektörler

NACE Rev. 2 Sektörler Türkiye Payı=100 için TRA1 Endeksleri Türkiye Oranları=100 için TRA1 Endeksleri İşyeri

Tablo 56 verileri kullanılarak Bölgede farklı kriterler ve oranlar bazında öne çıkan sektörlerin analiz edilmesi mümkün olacaktır. Bu noktada, yapılan analizin mutlak üstünlük analizi değil, göreli üstünlük analizi olduğu ve tüm kriterler için Türkiye ortalaması değerlerinin üzerinde kalan sektörlerin oransal değerlendirmesi yapıldığı unutulmamalıdır. Ayrıca Tablo 56 kriterler bazında (yatay olarak) yorumlanabileceği gibi, sektörlerin öne çıktığı kriterler bazında birbirlerine göre üstünlüklerine göre (dikey olarak) de yorumlanabilir. Buna göre imalat sanayi alt sektörleri TRA1 Bölgesi için incelenirse;

İçecek, Mineral Ürünler ve Mobilya sektörleri; Bölgede işyeri sayısı, istihdam, ciro, maaş ve ücret ile yatırımlar kriterlerinin tamamında Türkiye’ye oranla öne çıkmış sektörlerdir. İçecek sektörü işyeri başına istihdamda da öne çıkmaktadır.

Gıda sektörü; Toplam 9 kriterden 6’sında öne çıkmaktadır.

Temel Eczacılık sektörü; Bölgede toplam 9 kriterden 5’inde öne çıkmaktadır.

Basım Yayın sektörü; Bölgede toplam 9 kriterden 4’ünde öne çıkmaktadır.

Ağaç ve Ağaç Ürünleri sektörü 3 kriterde, Kauçuk &Plastik sektörü ve Diğer İmalat sektörleri 2 kriterde, Metal Eşya ve Elektrikli Teçhizat sektörleri ise 1 kriterde Türkiye’ye oranla öne çıkmış sektörlerdir.

2.3.2.3.2. TRA1 Bölgesi Sanayi Yoğunlaşması ve Kümelenmesi

TRA1 Bölgesi imalat sanayi sektörleri için “Üç Yıldız Tekniği”² kullanılarak kümelenme analizi yapılmıştır. Üç yıldız tekniğinde hemen tüm uygulamalarda sektörel istihdamlar (kısıtlı sayıdaki bazı çalışmalarda işyeri sayısı) temel olarak alınmıştır. TRA1 Bölgesi için yapılacak bu analizde ise istihdamın yanı sıra işyeri sayısı ve ciro verileri de kullanılmış ve bu verilerin her birisine göre ayrı ayrı üç yıldız tekniği uygulanmıştır. Üç yıldız analizinde aşağıda verilen üç temel kriter seçilmekte ve her sektör (bölge) için bu kriterlerin değerleri hesaplanmıştır.

Büyüklük (Size) (ei/Ei): Bölgedeki sektör verisinin, sektörün toplam (Türkiye) verisine oranı, Baskınlık (Dominance) (ei/en): Bölgedeki sektör verisinin, bölge toplam verisine oranı,

Uzmanlaşma (Specialization) [(ei/en) / (Ei/En)]³: Sektörün bölgedeki payının, sektörün ülkedeki payına oranını göstermektedir. Burada;

ei: TRA1 Bölgesi’ndeki i sektörü değerini, Ei: i sektörünün Türkiye toplam değerini, en: TRA1 Bölgesi’nin toplam değerini, En: Türkiye toplam değerini,

ifade etmektedir. Üç yıldız analizinde, her bir kriter (büyüklük, baskınlık ve uzmanlaşma) için bir eşik değer belirlenmekte ve kriterin hesaplanan değeri bu eşik değerini aşarsa, ilgili sektör bu kriterden bir yıldız almaktadır. Bölgeler bazında analiz edilen sektörler eşik değeri aştığı her kriter bazında bir yıldız aldığından, herhangi bir kriterin eşik değerini aşan sektör bir yıldız, herhangi iki kriterin eşik değerini aşan sektör iki yıldız, üç kriterde de eşik değerini aşan sektör üç yıldız almaktadır. Üç yıldız alan sektörün o bölgede “kümelenme” gösterdiği kabul edilmektedir.

Üç yıldız analizinde temel sorun, eşik değerin belirlenmesidir. Eşik değerin uygulanmasında;

genelde ilk iki kriter için (büyüklük ve baskınlık) farklı eşik değerler baz alınırken, uzmanlaşma katsayısı genellikle 1 olarak alınmaktadır. Burada bilhassa, ilk iki kriter için seçilecek değerin teorik ya da tematik bir değeri bulunmadığından, farklı çalışmalarda farklı eşik değerler kullanıldığı görülmektedir. TRA1 Bölgesi için yapılacak bu değerlendirmede ise, imalat sanayinin mekânsal dağılımında ve eşik değerin belirlenmesinde daha objektif ve daha rasyonel bir değer tespit edilmesi için şu yöntem izlenmiştir:

- Analiz imalat sanayi için yapılacağından işyeri sayısı, istihdam ve ciro rakamları için imalat sanayi toplamı dikkate alınmıştır. TUİK verileri⁴ Düzey 2 bölgeleri (26 bölge) bazında ve NACE Revize 2 ikili kırılım düzeyinde açıklandığından, ikili sektör kodlamaları kullanılmıştır.

- TRA1 Bölgesi’nde imalat sanayiinin verisi bulunan 19 alt sektör bulunmaktadır.

- Sonuç olarak, eşik değerin belirlenmesinde;

 Büyüklük kriteri için bölgedeki ilgili sektörün sektör Türkiye toplamı içindeki payı (ei/Ei) kriteri için toplam 26 Düzey 2 bölgesi olduğundan ve her bir bölgede bu

3Buradaki katsayı, Location Quotitent (LQ) katsayısı olarak farklı alanlarda (coğrafi uzmanlaşma, ihracat uzmanlaşması vb.) da kullanılmaktadır.

sektörün ülke geneli içindeki payının beklenen değeri (1/26=0.03846154) olacağından, bu değer büyüklük kriteri için eşik değer olarak alınmıştır.

 Baskınlık kriteri için (ei/en), değerlendirmeye alınan imalat sanayi 19 alt sektörü bulunduğundan ve her bir alt sektörün bölgedeki imalat sanayi içindeki payının beklenen değeri de (1/19= 0,052632) olacağından, bu değer eşik değer olarak kabul edilmiştir.

 Uzmanlık katsayısı için de [(ei/en) / (Ei/En)] beklenen değer 1 olacağından (sektörün bölgedeki payının sektörün ülkedeki payına oranının eşit olması bekleneceğinden), eşik değer olarak 1 alınmıştır.

Dolayısıyla üç yıldız analizinde sektörlerin yıldızlarının belirlenmesinde;

Büyüklük (Size) (eij/Ei) >0.03846154 ise sektör bir yıldız (daha)⁵, Baskınlık (Dominance) (eij/enj) > 0,052632 ise sektör bir yıldız (daha)

Uzmanlaşma (Specialization) [(eij/enj) / (Ei/En)] > 1 ise sektör bir yıldız (daha)almaktadır.

Çalışmamızda kullanılan ve imalat sanayinin mekânsal dağılımını yoğunlaşmayı da içerecek şekilde verecek olan üç yıldız analizinde, yalnızca eşik değerlerini aşan sektörlerin dikkate alındığı bir kez daha vurgulanmalıdır. Sektörlerin aldıkları yıldızlara göre kümelenme karakteristiklerinin isimlendirilmesinde; üç yıldız alan sektörler için “olgun kümeler”, iki yıldız alan sektörler için “potansiyel kümeler” ve tek yıldız alan sektörler için de “aday kümeler”

ifadeleri kullanılmıştır.

TRA1 Bölgesi için işyeri sayısı, istihdam ve ciro kriterlerine göre yapılan kümelenme analizi sonuçları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Gösterim rahatlığı için sektörlerin hesaplanan

değerleri tabloda yüzde olarak ifade edilmiştir.

5Buradaki “daha” ifadesi sektörlerin yıldız almasında bunları hangi kriterden aldığının önemli olmadığını göstermek için kullanılmaktadır. Örneğin bir sektör büyüklük ve uzmanlaşma kriterinden, büyüklük ve baskınlık

sektörün ülke geneli içindeki payının beklenen değeri (1/26=0.03846154) olacağından, bu değer büyüklük kriteri için eşik değer olarak alınmıştır.

 Baskınlık kriteri için (ei/en), değerlendirmeye alınan imalat sanayi 19 alt sektörü bulunduğundan ve her bir alt sektörün bölgedeki imalat sanayi içindeki payının beklenen değeri de (1/19= 0,052632) olacağından, bu değer eşik değer olarak kabul edilmiştir.

 Uzmanlık katsayısı için de [(ei/en) / (Ei/En)] beklenen değer 1 olacağından (sektörün bölgedeki payının sektörün ülkedeki payına oranının eşit olması bekleneceğinden), eşik değer olarak 1 alınmıştır.

Dolayısıyla üç yıldız analizinde sektörlerin yıldızlarının belirlenmesinde;

Büyüklük (Size) (eij/Ei) >0.03846154 ise sektör bir yıldız (daha)⁵, Baskınlık (Dominance) (eij/enj) > 0,052632 ise sektör bir yıldız (daha)

Uzmanlaşma (Specialization) [(eij/enj) / (Ei/En)] > 1 ise sektör bir yıldız (daha)almaktadır.

Çalışmamızda kullanılan ve imalat sanayinin mekânsal dağılımını yoğunlaşmayı da içerecek şekilde verecek olan üç yıldız analizinde, yalnızca eşik değerlerini aşan sektörlerin dikkate alındığı bir kez daha vurgulanmalıdır. Sektörlerin aldıkları yıldızlara göre kümelenme karakteristiklerinin isimlendirilmesinde; üç yıldız alan sektörler için “olgun kümeler”, iki yıldız alan sektörler için “potansiyel kümeler” ve tek yıldız alan sektörler için de “aday kümeler”

ifadeleri kullanılmıştır.

TRA1 Bölgesi için işyeri sayısı, istihdam ve ciro kriterlerine göre yapılan kümelenme analizi sonuçları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Gösterim rahatlığı için sektörlerin hesaplanan

değerleri tabloda yüzde olarak ifade edilmiştir.

5Buradaki “daha” ifadesi sektörlerin yıldız almasında bunları hangi kriterden aldığının önemli olmadığını göstermek için kullanılmaktadır. Örneğin bir sektör büyüklük ve uzmanlaşma kriterinden, büyüklük ve baskınlık

Tablo 57: TRA1 Bölgesi İmalat Sanayi Sektörlerinin Kümelenme Analizi (2013) üm Birimiİşyeri SayısıİstihdamCiro örler/Kriterler ei/Eiei/et(ei/et)/(Ei/Et) ei/Eiei/et(ei/et)/(Ei/Et) ei/Eiei/et(ei/et)/(Ei/Et) da 12.6 38.93.0 42.32.7 ecek 1.3 3.4 2.4 kstil iyim Eşyası 10.2 ç, Ağaç ürünleri 13.22.0 1.9 1.1 ıt ve Kağıt Ürünleri sım Yayın 1.4 1.1 myasal Ürünler emel Eczacılık 2.9 3.5 çuk&Plastik 6.81.2 5.71.0 neral Ürünler 7.11.6 18.82.7 33.75.1 a Metal etal Eşya 18.51.2 8.7 lektrikli Teçhizat 2.0 kine ve Ekipman torlu kara taşıtı vb bilya 13.51.37.11.31.0 ğer İmalatlar5.52.11.2 rulum, Onarım nak: TÜİK verileri kullanılarak yapılmıştır. : 1. katsayı büyüklüğü (ei/Ei), 2. katsayı baskınlığı (ei/en), 3. katsayı ise uzmanlaşmayı [(ei/en) / (Ei/En)] göstermektedir.

Tablo 57 verilerinden hareketle özet bir değerlendirme yapabilmek amacıyla, TRA1 Bölgesi’nde herhangi bir şekilde (aday, potansiyel ya da olgun) kümelenme özelliği gösteren sektörler, kümelenme özelliği gösterdiği katsayılara göre (büyüklük, baskınlık, uzmanlaşma) aşağıda verilmiştir.

Tablo 58: TRA1 Bölgesi İmalat Sanayi Sektörlerinin Kümelenmesi Hangi Katsayılara

Göre Hangi Kritere Göre Sektörler

Olgun Küme Büyüklük, Baskınlık, Uzmanlık

İşyeri Sayısı İstihdam Ciro

Potansiyel Küme

Büyüklük ve

Baskınlık

İşyeri Sayısı İstihdam Ciro

Büyüklük ve

Uzmanlık

İşyeri Sayısı İstihdam Ciro

Baskınlık ve

Uzmanlık

İşyeri Sayısı Ağaç, Ağaç ürünleri, Kauçuk & Plastik, Mineral Ürünler, Metal Eşya, Mobilya, Diğer İmalatlar İstihdam Gıda, Kauçuk &Plastik, Mineral Ürünler, Mobilya

Ciro Gıda, Mineral ürünler

Aday Küme

Büyüklük İşyeri Sayısı

İstihdam Ciro

Baskınlık İşyeri Sayısı Gıda, Giyim Eşyası

İstihdam Metal Eşya

Ciro

Uzmanlık

İşyeri Sayısı İçecek, Temel Eczacılık, Elektrikli Teçhizat İstihdam Ağaç, Ağaç Ürünleri, Basım Yayın, Diğer İmalatlar Ciro İçecek, Ağaç, Ağaç ürünleri, Basım Yayın, Temel

Eczacılık, Mobilya Kaynak: Tablo 57 verileri

Tablo 58’in yorumlanmasının kolaylığı ve tablonun sistematiğinin açıklanması açısından şu noktanın belirtilmesi faydalı olacaktır: Tablo 58’de herhangi bir kriterde (işyeri sayısı, istihdam ya da ciro) örneğin üç yıldız alarak o kriter bazında olgun küme özelliği gösteren bir sektör, aynı kriter bazında potansiyel küme ya da aday küme kategorisinde yer almamalıdır.

Aynı açıklama potansiyel ya da aday kümelerde yer alan sektörler için de geçerlidir. Bunun yanında, herhangi bir sektör üç yıldız almadığı bir kriter için iki ya da tek yıldız alarak potansiyel ya da aday küme özelliği gösterebilir (Örneğin; Mineral ürünler sektörü istihdam kriterinden üç yıldız almamış ancak bu kriter için baskınlık ve uzmanlık katsayısına göre potansiyel küme statüsünde yer alabilmiştir).

Tablo 57: TRA1 Bölgesi İmalat Sanayi Sektörlerinin Kümelenme Analizi (2013) üm Birimiİşyeri SayısıİstihdamCiro örler/Kriterler ei/Eiei/et(ei/et)/(Ei/Et) ei/Eiei/et(ei/et)/(Ei/Et) ei/Eiei/et(ei/et)/(Ei/Et) da 12.6 38.93.0 42.32.7 ecek 1.3 3.4 2.4 kstil iyim Eşyası 10.2 ç, Ağaç ürünleri 13.22.0 1.9 1.1 ıt ve Kağıt Ürünleri sım Yayın 1.4 1.1 myasal Ürünler emel Eczacılık 2.9 3.5 çuk&Plastik 6.81.2 5.71.0 neral Ürünler 7.11.6 18.82.7 33.75.1 a Metal etal Eşya 18.51.2 8.7 lektrikli Teçhizat 2.0 kine ve Ekipman torlu kara taşıtı vb bilya 13.51.37.11.31.0 ğer İmalatlar5.52.11.2 rulum, Onarım nak: TÜİK verileri kullanılarak yapılmıştır. : 1. katsayı büyüklüğü (ei/Ei), 2. katsayı baskınlığı (ei/en), 3. katsayı ise uzmanlaşmayı [(ei/en) / (Ei/En)] göstermektedir.

Tablo 57 verilerinden hareketle özet bir değerlendirme yapabilmek amacıyla, TRA1 Bölgesi’nde herhangi bir şekilde (aday, potansiyel ya da olgun) kümelenme özelliği gösteren sektörler, kümelenme özelliği gösterdiği katsayılara göre (büyüklük, baskınlık, uzmanlaşma) aşağıda verilmiştir.

Tablo 58: TRA1 Bölgesi İmalat Sanayi Sektörlerinin Kümelenmesi Hangi Katsayılara

Göre Hangi Kritere Göre Sektörler

Olgun Küme Büyüklük, Baskınlık, Uzmanlık

İşyeri Sayısı İstihdam Ciro

Potansiyel Küme

Büyüklük ve

Baskınlık

İşyeri Sayısı İstihdam Ciro

Büyüklük ve

Uzmanlık

İşyeri Sayısı İstihdam Ciro

Baskınlık ve

Uzmanlık

İşyeri Sayısı Ağaç, Ağaç ürünleri, Kauçuk & Plastik, Mineral Ürünler, Metal Eşya, Mobilya, Diğer İmalatlar İstihdam Gıda, Kauçuk &Plastik, Mineral Ürünler, Mobilya

Ciro Gıda, Mineral ürünler

Aday Küme

Büyüklük İşyeri Sayısı

İstihdam Ciro

Baskınlık İşyeri Sayısı Gıda, Giyim Eşyası

İstihdam Metal Eşya

Ciro

Uzmanlık

İşyeri Sayısı İçecek, Temel Eczacılık, Elektrikli Teçhizat İstihdam Ağaç, Ağaç Ürünleri, Basım Yayın, Diğer İmalatlar Ciro İçecek, Ağaç, Ağaç ürünleri, Basım Yayın, Temel

Eczacılık, Mobilya Kaynak: Tablo 57 verileri

Tablo 58’in yorumlanmasının kolaylığı ve tablonun sistematiğinin açıklanması açısından şu noktanın belirtilmesi faydalı olacaktır: Tablo 58’de herhangi bir kriterde (işyeri sayısı, istihdam ya da ciro) örneğin üç yıldız alarak o kriter bazında olgun küme özelliği gösteren bir sektör, aynı kriter bazında potansiyel küme ya da aday küme kategorisinde yer almamalıdır.

Aynı açıklama potansiyel ya da aday kümelerde yer alan sektörler için de geçerlidir. Bunun yanında, herhangi bir sektör üç yıldız almadığı bir kriter için iki ya da tek yıldız alarak potansiyel ya da aday küme özelliği gösterebilir (Örneğin; Mineral ürünler sektörü istihdam kriterinden üç yıldız almamış ancak bu kriter için baskınlık ve uzmanlık katsayısına göre potansiyel küme statüsünde yer alabilmiştir).

Genel olarak, herhangi bir sektör aynı anda ancak ve ancak bir kriterin yer aldığı satırda yer alabilir, buna karşın farklı kriterlerde farklı katsayılar bazında olgun küme, potansiyel küme ya da aday küme içinde yer alabilir.

Tablo 58’de TRA1 Bölgesi’nde farklı kriterlerde hiçbir sektörün üç yıldız alamadığı ve bölgede

“olgun küme” özelliği taşıyan sektör olmadığı görülmektedir

TRA1 Bölgesi’nde iki yıldız alarak “baskınlık ve uzmanlık” kriterine göre “potansiyel küme”

niteliği taşıyan sektörler şöyle sıralanabilir: Ağaç, Ağaç ürünleri, Kauçuk &Plastik, Mineral Ürünler, Metal Eşya, Mobilya, Diğer İmalatlar sektörleri işyeri sayısına göre; Gıda, Kauçuk

&Plastik, Mineral Ürünler, Mobilya istihdama göre; Gıda, Mineral ürünler sektörleri ciro kriterine göre; potansiyel küme özelliği göstermektedirler.

“Aday küme” özeliği gösteren (tek yıldız alan) sektörlere bakıldığında, Baskınlık kriterine göre tek yıldız alarak aday küme olan sektörler; Gıda, Giyim Eşyası sektörleri işyeri sayısına göre; Metal Eşya sektörü ise istihdama göre tek yıldız alarak aday küme olmuşlardır.

Uzmanlık kriterine göre tek yıldız alan sektörler İçecek, Temel Eczacılık, Elektrikli Teçhizat sektörleri işyeri sayısına göre; Ağaç, Ağaç Ürünleri, Basım Yayın, Diğer İmalatlar sektörleri istihdam kriterine göre; İçecek, Ağaç, Ağaç ürünleri, Basım Yayın, Temel Eczacılık, Mobilya sektörleri de ciro kriterine göre aday küme olmuşlardır.

Belgede Erzincan İli Uygun Yatırım Alanları Araştırması (sayfa 104-110)