1. Nüfus Art(/(
Geli mekte olan ülkelerin ekonomilerinin tar ma dayal olmas çocuklar n çal t r lmas n n gerekçelerinin ba nda gelmektedir. Geleneksel tar m faaliyetlerinde ya ve cinsiyete dayal bir i bölümü bulunmaktad r. Bu nedenle çocuklar n yapabilece/i i lerin varl / çal t r lmalar n n da temel gerekçelerinden birini olu turmaktad r. Geleneksel tar m i gücünün yo/un olarak kullan lmas n gerektirir. Bu anlamda, nüfus art i gücü gereksinimini kar lamaktad r. Çocuklar n tar msal faaliyetlere kat l m ailelerin çocuk yeti tirme masraflar n azaltt / için say ca çoklu/u ve dolay s yla h zl nüfus art geri kalm tar m toplumlar n ortak özelli/idir.121
Düzensiz kentle me, kentsel i sizlik ve gelir da/ l m gibi sorunlara neden olan h zl nüfus art ve ailenin gelirindeki h zl dü ü ler, çocuklar da kapsar biçimde, tüm aile bireylerini çal maya zorlamaktad r. Bununla birlikte, çocuk gelir elde etme sürecine kat ld kça, aile daha çok çocuk sahibi olma e/ilimi içine girmekte ve bu da nüfus planlamas n olumsuz etkilemektedir. Bu e/ilimin as l gerekçesi ailece çocu/a atfedilen ve onu üretim ve sosyal güvence arac olarak gören faydac de/er yarg s d r. Dolay s yla, küçük ya taki çocuklar n çal t r lmas , h zl nüfus art n n hem gerekçesi, hem de bir sonucudur. Az geli mi lik ve çocu/a atfedilen faydac de/er yarg s aras ndaki ili ki, ba ta k rsal bölgeler olmak üzere, do/acak çocuklar n potansiyel i gücü olarak de/erlendirilmelerine sebep olur.122
121 Tahir Ba taymaz, “Günümüzde Gelece/imiz Karartan Bir Problem: Çal an Çocuklar”, Mercek
Degisi. Y l: 3, Sa.: 12, MESS, stanbul, 1998, s. 63.
122 Nilgün Tunçcan, “Çocuk çili/i Nedenleri, Boyutlar ve Küreselle en Dünyada Konumu”, I.
stanbul Çocuk Kurultay : Bildiriler Kitab . (Yay na Haz rlayanlar: Mustafa Ruhi irin, Sevgi Usta Sa.ta), stanbul Çocuk Vakf , stanbul, 2000, s. 482.; Özcan Karabulut, Türkiye’de Çal an Çocuklar. Türkiye çi Sendikalar Konfederasyonu (Türk- ), stanbul, 1996, s. 5-6.
2. Göç
Kendileri ve aileleri için daha iyi güvenlik ko ullar arayan milyonlarca insan her y l yüksek ücret ve daha iyi i f rsatlar elde etmek; açl k ve yoksulluk; do/al felaketler ve çevresel ko ullar n bozulmas ve iddet veya zulüm görmeleri sebebiyle göç etmektedir. Göçün nedenleri aras nda açl k, yoksulluk, sava lar, krizler, do/al kaynaklar üzerindeki nüfus bask s , yoksul ve vars l ülkeler aras ndaki ücret ve gelir e itsizli/i, kentle menin artmas , ula m ve ileti im maliyetlerinin azalmas , toplumsal etkile imin art , iç çat malar, insan haklar ndaki eksiklikler ve daha önceden göç edenlerin bir göç a/ olu turmas s ralanabilir. Bir ba ka deyi le, göçün temelinde ülkeler ve bölgeler aras ndaki farkl l klar n artmas , kazançl ve uygun i ler ile güvenlik ve özgürlük eksikli/inin bulundu/u görülmektedir.123
Bilginin küreselle mesi ve ucuzlayan ula m maliyetleri sayesinde giderek ülkeler aras nda yay lan uluslararas göç, ço/u insan aç s ndan verimli bir deneyim olmakla birlikte, göç eden birçok i çi oldukça kötü çal ma ve ya am ko ullar ile kar la maktad r. Göç edilen ülkedeki çal ma ko ullar , göçülen ülkeye göre daha iyi olmas na ra/men, göç eden i çiler kendi ülkelerinin ortalama ya am standartlar n n alt ndaki ko ullarda ya amlar n sürdürmek zorunda kalmaktad rlar. Uluslararas standartlar n korumas na kar n, özellikle enformel sektörde çal an göçmen i çilerin haklar s kl kla ihlal edilmektedir.124
Bu noktada i gücü piyasas nda yap sal de/i im kendini göstermektedir. Göç eden i çilerin tümü için sorunlar n benzerli/inden söz edilemez. Göçün etkileri çekirdek ve çevresel i gücü aç s ndan farkl l klar göstermektedir.
Geli mekte olan ülkelerden gelen i çilerin, i gücü piyasas ndaki i lerin tümünde çal t / görülmektedir. Göçmen i çiler genellikle, göçmen i i olarak de/erlendirilen, a/ r, tehlikeli ve güç i lerde çal maktad rlar. Ku kusuz burada sözü 123 ILO, Towards a Fair deal for Migrant Workers in the Global Economy. International Labour
Conference, 92nd Session, Report: VI, International Labour Office, Geneva, 2004, s. 3,8.
edilen grup çevresel i gücüdür. Di/er tarafta, daha iyi i f rsatlar ve yüksek ücretler aramak için ba ka ülkelere giden milyonlarca çal an bulunmaktad r. Çekirdek i gücünü olu turan bu grubun dörtte üçü vars l ülkelerden di/er vars llara, kalan dörtte birlik grubun bir k sm , endüstrile melerini yeni gerçekle tirmi Do/u Asya, Do/u Avrupa ve Güney Afrika’ya, bir k sm da yabanc yat r mlar için çal mak ve bu sayede ekonomik kalk nmaya katk sa/lamak için yoksul ülkelere göç etmektedir.125
UÇÖ’nün 2000 y l tahminlerine göre, Afrika’da 5,4 milyon, Asya’da 22,1 milyon, Avrupa’da 27,5 milyon, Latin Amerika ve Karayipler’de 2,5 milyon, Kuzey Amerika’da 20,5 milyon ve Okyanusya’da 2,9 milyon olmak üzere dünyada toplam 80,9 milyon göçmen i çi bulunmaktad r. Rakamlara bak ld / nda yo/un olarak Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika’ya göç edildi/i görülmektedir.126
Öte yandan, geli mekte olan ülkelerde ulusal düzeyde göçün nedenleri aras nda say lan nüfus art ile geleneksel yap bozularak, k r ve kent aras nda ciddi nüfus hareketleri ya anmaktad r. k rdan kente gelen ailelerin geçinebilmeleri salt çocuklar n çal mas na ba/l görülmektedir. Kentlerde çocuk eme/ine ihtiyaç duyulan üretim düzenekleri bulunmakta ve pek çok faaliyet hala ucuz eme/e dayal olarak ayakta kalmaktad r.127 Ayr ca, k rdan kente göç eden aile bireylerinin, genellikle yeterli e/itime sahip olmamalar , niteliksiz i gücü konumunda bulunmalar nedeniyle çocuklar, ailelerinin geçimine katk sa/lamak amac yla çal t r lmaktad r. Göçün en önemli etkisi çocuklar n çal t r lmas na neden olmas d r.128 Çal an çocuklar n büyük ço/unlu/unu, az geli mi bölge veya ülkelerden gelen göçmen ailelerin çocuklar olu turmas bir rastlant de/ildir.129
125 A.k., s. 10. 126 A.k., s. 7. 127 Ba taymaz, s. 63.
128 Çal ma ve Sosyal Güvenlik Bakanl / (ÇSGB), Türkiye’de Çocuk çili/i. Bilgilendirme
Materyali, ÇSGB Yay nlar , Yay n No: 121, Ankara, 2005, s. 27.
129 Erdal Egemen, “Dünya’da ve Türkiye’de Çal an Çocuklar (Çocuk Eme/i)”, Peryön Dergisi. Sa.:
H zl nüfus art na ko ut olarak modern sektörde istihdam art sa/lanamad / sürece i sizlik ve gelirin yetersizli/ine kar koyabilmek için aile üyelerinin gelir getirici faaliyetlere kat l m h zlanm ve aile bu sürece çocuklar n da gelir getirici faaliyetlere yönelterek uyum sa/lamaya çal m t r.130
3. Yoksulluk
Çocuklar n çal t r lmas n n temel gerekçelerinden biri131 olan yoksulluk, toplumda bireylerin temel ve sosyal gereksinimlerini kar lamaya yetecek düzenli bir gelire sahip olamamalar durumunu ifade eder.132
Bir toplumda yoksulluktan en çok etkilenen ve en duyarl grup çocuklard r. Çocuklar n herhangi bir geliri olmad / halde günümüzün en önemli sorunlar ndan biri olan çocuk yoksullu/u, ailenin yoksullu/una ve özellikle ailenin i sizli/ine ba/l olarak ya anmaktad r. Bir ba ka deyi le, i sizli/e ba/l yoksulluktan en çok etkilenen ve zarar görenler çocuklard r. Çünkü, yoksulluk sebebiyle çocuklar n ya ama, yeti me ve geli me haklar tehlikeye dü mektedir.133
Göçün sonuçlar ndan biri olan yoksulluk sadece bir gelir azl / , temel kentsel hizmetlerden mahrum olma de/ildir; ayn zamanda alt sosyal statülü mahallelerde ya ama, kent mekan nda marjinalle me, sa/l ks z çevre ko ullar nda ya am n sürdürme, adalet, e/itim ve sa/l k hizmetlerinden daha az yararlanabilme, iddete daha aç k olma, yeterli güvenli/e de sahip olamamakt r. Geleneksel k rsal kesimde ailenin ald / psikolojik ve sosyo-ekonomik destek kentte toplumsal kurumlar taraf ndan sa/lanamad / ndan büyük ümitlerle kente göçen y / nlar n aile ili kileri 130 hsan Torun, Sokakta Çal an Çocuklar ve stanbul Örne/i, (Yay mlanmam Yüksek Lisans
Tezi), Ü, SBE, stanbul, 2001, s. 22-23.
131 Kaushik Basu, Zafiris Tzannatos, The Global Child Labor Problem: What Do We Know and
What Can We Do?, Center for Analytic Economics Working Paper, No: #03-06, Cornell University, Ithaca, 2003, s. 16.
132 Ömer Zühtü Altan, “ stihdam Politikalar ve Yoksulluk”, I. Ulusal Sosyal Politika Kongresi.
D SK, Friedrich Ebert Vakf , 22-24 Ocak 2004, Dedeman Otel, Ankara, 2004, s. 116.
133 Rahime Beder en, “Aile Yoksullu/unun Çocuklar Üzerine Etkileri”, IV. Aile uras Bildirileri:
Aile ve Yoksulluk. T.C. Ba bakanl k Aile Ara t rma Kurumu Ba kanl / Yay nlar , Yay n No: 122, T.C. Ba bakanl k Aile Ara t rma Kurumu Ba kanl / , 2004, s. 159-160.
etkilenmekte, çocuklar hem aile denetiminden uzak kalmakta, hem de kurumsal e/itiminden yeteri kadar yararlanamamakta ve ba bo lu/a sürüklenmektedir. Sa/l ks z aile ortam nda yeti en çocu/un e/itimine önem verilmemekte, aile bütçesine katk da bulunmas beklenmekte ve çocuklar ya na uygun olmayan, ruhsal ve fiziksel sa/l / n tehlikeye sokan i lerde çal t r lmaktad rlar.134
Yoksulluk, bireylerin formel i gücü piyasas na kat l mlar n engelleyen bir unsurdur. Çünkü, yoksullar n e/itim, sa/l k ve di/er hizmetlerden yararlanma olanaklar ndan yoksun ya da s n rl eri mi olmas , onlar enformel ekonomiye yönlendirmektedir. Enformel ekonomide yarat lan istihdam olanaklar n n da s n rl olmas bu kesim için, sadece istihdam bak m ndan de/il ya am n di/er alanlar aç s ndan da, giderek artan e/retili/e135 neden olmaktad r. Yoksul ailelerin e/itim f rsatlar ndan ya hiç ya da yetersiz yararlanmas çocuklar n okula devam n engellemekte ve gençlerin zaman ndan önce i gücü piyasas na kat l m na neden olmaktad r. Bu kat l m biçimi ku kusuz e/retili/in temel gerekçelerinden birini olu turmaktad r.136
Bu anlamda, çocuklar kendilerinin veya ailelerinin beslenme ve bar nma gibi temel ihtiyaçlar n kar lamak için çal t r lmaktad rlar. Aileler i sizlik, eksik istihdam, dü ük ücretler veya ebeveynlerin veya velilerin ölümü, hastal / ya da yaralanmas gibi sebeplerle mali güçlükler çekebilirler.137 Ailelerin kar la t klar ekonomik güçlükleri a mak için ba vurduklar ilk yol çocuklar na haneye gelir getirici bir i lev yüklemeleridir.138
134 Hasibe mre, “Kent Yoksullu/u ve Aile”, IV. Aile uras Bildirileri: Aile ve Yoksulluk. T.C.
Ba bakanl k Aile Ara t rma Kurumu Ba kanl / Yay nlar , Yay n No: 122, T.C. Ba bakanl k Aile Ara t rma Kurumu Ba kanl / , 2004, s. 552.
135 E/reti istihdam, istikrars zl k, güvencesizlik, belirsizlik, korunmadan yoksunluk, ekonomik ve
sosyal k r lganl k, kötü çal ma ko ullar , bedensel ve ruhsal sa/l /a yönelik yüksek riskler içeren istihdam biçimidir. Bilgi için bkz.: Hasan Ejder Temiz, “E%reti stihdam: gücü Piyasas nda Güvencesizli/in ve stikrars zl / n Yeniden Yap lanmas ”, Çal ma ve Toplum Dergisi. Sa: 2004/2, stanbul, 2004, s. 59.
136 Temiz, E/reti, s. 66.
137 Elaine L. Chao, Advancing the Campaign Against Child Labor. Volume II: Addressing the Worst
Forms of Child Labor, United States Department of Labor Bureau of International Labor Affairs, Washington, 2002, s. 42.
Uluslararas toplum taraf ndan aç k ve anla l r ifadelerle k nanmas na ve birçok ülkede yasad say lmas na ra/men, çocuklar n çal t r lmas sürmektedir. Bunun ba l ca sebebi, yetersiz e/itim olanaklar n n yan nda, ekonomik ve sosyal e itsizli/in yaratt / yoksulluktur. Yoksulluk, çocuklar i ya am na iten en önemli etkendir. Çocu/un çal mas ndan elde edilen gelir, çocu/un veya ailesinin ya am n sürdürmesine katk da bulunmaktad r.139 Acil hayati ihtiyaçlar n kar lanmas için çocuklar n e/itim, dinlenme ve birçok durumda sa/l k gereksinimlerinden tamamen veya k smen vazgeçilmesi gerekmektedir.140
Yoksulluk bir çocu/un çal p çal mayaca/ n belirlemekle beraber, ailenin yoksullu/una çözüm olamaz. Çünkü çocuklar, e/itimlerini tamamlayamamalar n n yan s ra endüstride yüksek ücretli i imkan sa/layacak niteliklere de sahip olamaz.141 Bu sebeple, okula gitmek yerine çal t r lan çocuklar n, yeti kin ya a geldiklerinde genellikle dü ük ücretli i lerde çal acaklar nda ku ku yoktur.142