Çocuklar n çal ma ya am nda yer almas n n, ekonomik ve sosyal yönden oldu/u kadar, sa/l k ve ahlak aç s ndan sak ncalar do/urmas , çocukluk dönemlerini çal ma ya am d nda geçirmelerinin hedeflenmesi gerekti/ini ortaya koymaktad r. Ancak aç klanan ekonomik, toplumsal, siyasal ve kültürel gerekçelerin bu hedefe ula lmas n engellemesi, bu alana devlet müdahalesi ihtiyac n do/urmu tur. Bu anlamda, devlet küçük ya taki çocuklar n çal t r lmamas ve çal t r lanlar n da çal ma ya am ndan uzakla t r larak korunmas için i gücü piyasas nda çe itli düzenlemeler yapmaktad r.368 Bu anlamda, devlet çerçevesini çizdi/i sistem içinde, çal ma ili kilerinin taraflar aç s ndan uyulmas zorunlu standartlar da belirlemektedir. Çal maya kabulde en az ya n belirlenmesi, bu ya n üstünde ancak 18 ya n alt nda olan çocuklar n yeralt ve su alt gibi tehlikeli i lerde ve gece çal t r lmalar n n yasaklanmas , bu yasaklara uyulmamas sonucunda para cezalar verilmesi gibi düzenlemeler bu noktada örnek olarak verilebilir.369
Çal maya kabulde en az ya n belirlenmesi gibi düzenlemeler de esas nda çocuklar n çal t r lmas n n i gücü piyasas n olumsuz etkilemesi nedeniyle yeti kin i gücünün de korunmas da amaçlanmaktad r. Çünkü çocuklar n çal t r lmas i gücü sunumunu artt rarak ücretleri dü ürdü/ünden, yeti kin i sizli/ini artt rmaktad r. Bu nedenle, çocuklar n çal t r lmas n n ortadan kald r lmas na yönelik düzenlemeler, yeti kin i çilerin çal ma ko ullar n iyile tirerek bu etkiyi tersine çevirmektedir.370
Fiziksel ve ruhsal aç dan geli im süreci içinde bulunan çocuklar n yeti kinlere göre her yönden güçsüz olmalar ve bu süreci en iyi ekilde tamamlamalar n n ne kadar iyi korunduklar na ba/l d r. Bir ba ka deyi le, özel bir koruma sa/lanmal d r.
368 Ercan Güven, Ufuk Ayd n, Bireysel Hukuku. Nisan Kitabevi, Eski ehir, 2004, s. 215.
369 Ahmet Makal, Osmanl mparatorlu/u’nda Çal ma li kileri. mge Kitabevi, Ankara, 1997, s. 97-
99.
Bu ba/lamda, çal ma ya am na ili kin çe itli koruyucu hükümler konulmas yla, ulusal düzeydeki ilk sosyal politika düzenlemeleri aras nda çocuklar n korunmas na yönelik olanlar da yer alm t r.371
Çocuklar n korunmas n n en temel biçimi, yasal düzenlemelerin yap lmas d r. Bu düzenlemeler esasen çal t r lmalar na yasak getirilmesi ile somutla maktad r.372
Çal t r lan çocuklar n korunmas na yönelik, ulusal düzeydeki ilk sosyal politika önlemi, ngiltere’de 1788 y l nda ç kar lan ve baca temizleme i lerinde çal t r lan çocuklar n çal ma artlar n n düzeltilmesi ile ilgili Baca Temizleme Yasas ’d r. Yasa, çocuklar n çal t r lmas na ili kin ilk devlet müdahalesi olarak kabul edilmektedir.373 Bu yasay 1802 tarihinde Robert Owen’ n374 çabalar sayesinde ç kar lan Ç raklar n Bedensel ve Moral Sa/l klar Hakk nda Yasa izlemi tir. Yaln zca dokuma ve iplik sanayini kapsamakla birlikte, çal t r lan çocuklar n korunmas na ili kin önemli bir ad m olan bu yasayla, ç raklar n günlük çal ma süresi 12 saat ile s n rland r lm , gece çal t r lmalar yasaklanm , k z ve erkek çocuklar için ayr yatakhaneler yap lmas hükme ba/lanm , çocuklar n okula devamlar n n sa/lanmas ve y lda bir kat elbise verilmesi öngörülmü tür. 1819 y l nda yürürlü/e konulan bir yasayla en az çal ma ya 12 olarak belirlenmi , 1918’e gelindi/inde 14’e ç kar lm t r.375
371 Yorulmaz, s. 38.; Öner Eyrenci, “Türk Hukukunda Çocuk ve Genç çilerin Korunmas ve
Sendikalar n Rolü”, Sendikalar ve Çal an Çocuklar Semineri. Türk- Çal an Çocuklar Bürosu, Adapazar , 22 Aral k 1993, s. 36.
372 Yorulmaz, s. 119.
373 Nur Serter, Devlet Görevlerindeki Geli melerin Sonucu Olarak Sosyal Devlet. stanbul
Üniversitesi Yay nlar , Yay n No: 3856, stanbul, 1994, s. 16.
374 Robert Owen, endüstrile menin ngiltere’de yaratt / olumsuz çal ma ko ullar na kar de/i ik
dü ünceleri olan ve bunlar kendi i letmesinde uygulayan bir sanayicidir. Uygulad / insanc l ko ullar n i letmesinde daha verimli sonuçlar vermesi üzerine, bu görü leri dile getiren birçok deneme yazm t r. Owen, devletin çal ma ya am na müdahale etmesi gerekti/ini ve eme/i güçlendirecek önlemlerin devleti de güçlendirece/ini savunmaktad r. Kendi i letmesinde uygulad / önlemlerde ilk olarak çocuklara yöneldi/i gibi ilk çabalar da çal t r lan çocuklar n korunmas yönünde olmu tur. Bilgi için bkz.: Koray, s. 30.
375 Alpaslan I kl , “Sosyal Politika Aç s ndan Çocuk gücünün Korunmas Sorunu”, Sendikalar
ve Çal an Çocuklar Semineri. Türk- Çal an Çocuklar Bürosu, Adapazar , 22 Aral k 1993, s. 26-28.
Bu düzenlemeleri Almanya’da çal ma ya am ndaki çocuklar n korunmas na yönelik olarak ç kar lan yasalar izlemi tir. letmelerde ve maden ocaklar nda çal t r lan çok say da çocu/un sa/l klar n önemli ölçüde yitirmeleri, çocuklar korumaya yönelik kamu müdahalesini zorunlu k lm t r. Nitekim, 1839 y l nda Fabrikalarda Genç çi Çal t r lmas na li kin Yasa ile fabrika ve maden ocaklar nda en az çal ma ya 9 ve 9-16 ya aras ndaki çocuklar n günlük çal ma süreleri 10 saat olarak belirlenmi tir. Ayr ca, çocuklara günde 1 saat ara dinlenmesi, e/itim görenlerin günde 5 saati okulda geçirmelerinin sa/lanmas ve pazar günleri ile gece çal malar n n da yasaklanmas öngörülmü tür. Söz konusu yasa 1853 y l nda de/i ikli/e u/rayarak, en az çal ma ya 12 ve 12-14 ya aras ndaki çocuklar n günlük çal ma süreleri de 6 saat olarak belirlenmi tir. Almanya’daki bir di/er yasa, 1891 tarihinde kabul edilen Çocuklar Koruma Yasas ’d r. Yasa, en az çal ma ya n 14 olarak belirlerken, 16 ya ndan küçük çocuklar n gece çal t r lmalar n yasaklam t r.376
Fransa’da ise sosyal politikaya ili kin düzenlemelerin ba nda 1841 tarihinde ç kar lan Fabrika, malathane ve Atölyelerde Çal an Çocuklar n Çal ma Düzenine li kin Yasa gelmektedir. Bu yasayla en az çal ma ya genel olarak 8, tehlikeli i ler için 16 olarak belirlenmi ve 8-12 ya aras ndaki çocuklar n günlük çal ma süreleri günde 8 saatle s n rland r lm t r. 1874 y l nda ç kar lan bir ba ka yasa ile en az çal ma ya 12’ye ç kar lm ve günlük çal ma süresi de 12 saat olarak belirlenmi tir. Bu yasay , en az çal ma ya n 13’e ç karan ve günlük çal ma süresini de 10 saate indiren 1892 tarihinde ç kar lan bir ba ka yasa izlemi tir.377
Ülkemiz aç s ndan bak ld / nda ise, 1930 tarihli Umumi H fz s hha Yasas ve 1936 tarihli Yasas ’nda çocuklar n i güvenli/ine ili kin hükümlere yer verilmi tir. Umumi H fz s hha Yasas , en az çal ma ya n 12 olarak belirlemi , 12-16 ya aras ndaki çocuklar n çal ma süresi günde en fazla 8 saatle s n rlam ve bu ya aras ndaki çocuklar n saat 20.00’dan sonra çal malar n yasaklam t r. 1936
376 Çöpo/lu, s. 70-71. 377 I kl , s. 29.
y l ndaki Yasas ise, en az çal ma ya n genel olarak 15, çocuklar n sa/l klar na ve e/itimlerine engel olmayan hafif i lerde ise 13 olarak belirlemi tir. Yasas çal ma süresi ile ilgili olarak Umumi H fz s hha Yasas ’ndaki hükmü korumu ve tehlikeli i lerde en az çal ma ya n da 18 olarak belirlemi tir.378
Görüldü/ü gibi ulusal düzeyde çocuklar n korunmas , devletlerin ç kard / yasalarla sa/lanm t r. Ancak, tarih çocuklar n çal t r lmas ile mücadelede, ulusal düzeyde bir plana ba/lanmayan hiçbir faaliyetin ba ar kazanamad / n göstermi tir.
Ulusal düzeyde bir plan n haz rlanmas ve kapsam ndaki faaliyetlerin
gerçekle tirilmesi ise, devletin temel sorumlulu/udur. Bu bak mdan, çocuklar n çal t r lmas yla mücadelede devletin son derece önemli bir rolü bulunmaktad r. Ancak, devletin rolü özellikle günümüzde sadece yasama ile s n rl olmamal d r. Ulusal düzeyde çocuklar n çal t r lmas n n önlenmesinde, devletin bu konuda uluslararas düzenlemeler / nda yasal mevzuat n olu turmas n n yan s ra bir faaliyet plan na gereksinim duyulmaktad r. Bu kapsamda, çocuklar n çal t r lmas na kar yasalar ç kar lmas ve bu yasalar n uygulanmas için gerekli mekanizmalar n olu turulmas , i gücü piyasas n n di/er aktörlerinin de konuya ilgisinin çekilmesi ve önceliklerin belirlenmesi için ulusal çocuk çal t r lmas politikas geli tirilmesi ve yoksul ailelere hem mali kaynak sa/lanmas hem de çocuklar n n e/itilmesi için gerekli düzenlemelerin yap lmas gerekmektedir. Çocuklar n çal t r lmas n n önlenmesine ili kin ulusal düzeyde gerçekle tirilen faaliyetlerin ancak bu hususlar kapsamas halinde ba ar l olaca/ söylenebilir.379
Ayr ca, ekonomik gerekçelerin a/ r bast / bu sorunla mücadele edilmesi için geli tirilen politikalarda ailelerin gelir düzeylerinin göz önünde tutulmas ve ya ad klar mali güçlükleri giderecek düzenlemeler de yer almal d r. Bu bak mdan, ailelerin i bulmalar n ve dolay s yla gelirlerini artt rmalar n sa/layacak istihdam 378 Mine Mang r, Ankara’da Ç rakl k E/itim Merkezine Devam Eden Ö/rencilerin Çal ma Nedenleri
ve Bunlar Etkileyen Baz Faktörler Üzerine Bir Ara t rma. An.Ü, Ziraat Fakültesi Yay nlar , Yay n No: 1261, Ankara Üniversitesi, Ankara, 1992, s. 12-14.
379 Ömür Oy, Dünyada ve Türkiye’de Çocuk stihdam ve Çocuk çili/inin nsan Kaynaklar
Yönetimi Aç s ndan Önemi, (Yay mlanmam Yüksek Lisans Tezi), Ü, SBE, stanbul, 2001, s. 104, 126-127.
politikalar n n çocuklar n çal t r lmas n önleyebilece/i söylenebilir.380 Nitekim, çocuklar n çal t r lmas n n temel nedenlerini ortadan kald racak politikalar n üretilmedi/i, ekonomik ve sosyal ya am düzeyinin yükseltilmesine yönelik önlemlerin al nmad / hallerde, yasal çerçevenin görece iyi olmas veya daha da iyile tirilmesi somut bir kar l k bulmamaktad r. Yoksulluk, göç, i sizlik gibi çocuklar n çal t r lmalar n zorunlu k lan ko ullar n ortadan kald r lmas na yönelik kapsaml bir de/i ikli/i gerçekle tirmeyen düzenlemeler bu sorunu tamamen ortadan kald ramayacakt r.381