1. Geleneksel Aile Yap(s(
Geleneksel ailede çocu/un ev i lerine kat lmas aile ya am n n, ailedeki rol da/ l m n n ö/renilmesi ve yeniden üretilmesi için zorunlu olarak görülür. Yoksul ailelerde çocu/un ev i lerine kat lmas , evde ve ev d nda yürütülecek gelir getirici i lere kat lmas için bir haz rl k a amas d r. 165
Belirli yörelerde ve ailelerde, çocuklar n kendi büyüklerinin izinden gitmeleri gibi bir gelenek vard r. Bir ailenin, örne/in deri tabaklama gibi, tehlikeli bir i le geçimini sa/lamas söz konusu ise, çocuklar n n da ayn tehlikeli süreci ya amas olas l / vard r. Çocuklardan ailenin di/er üyelerine yard m etmeleri istenir. Bu, in aat i lerinde, evde yap lan i lerde ve ücretin parça ba na ödendi/i di/er i lerde yayg n olarak görülür. Ebeveynler çocukken çal m sa, yoksullu/un ku aklar aras aktar lmas nedeniyle kendi çocuklar n n da çal ma olas l klar yüksektir.166
K rsal alanda çok küçük ya larda k z çocuklar kendilerine biçilen yeti kin rolü içinde ev i lerini, karde lerinin ya da ya l lar n bak m n üstlenirken; erkek çocuklar, ekim, biçim, sulama, hayvan besleme ve otlatma gibi i leri görmektedir.167 Çocu/a ücretsiz aile çal an rolü yüklenmesi, toplum taraf ndan normal kar lanmakta ve kültürel bir de/er olarak benimsenmektedir. Göç sonras kentte de ya anabilen bu geleneksek kültür aç s ndan, çocu/un evde veya tarlada ücretsiz aile çal an olarak çal t r lmas yla, herhangi bir i yerinde ücret kar l / çal t r lmas aras nda fark
165 Bayer, Piyal, s. 133.
166 ILO, Child Labour Briefing Material, (Çeviren: Metin Çulhao/lu), ILO, International Education
Center, Geneva, 2001, s. 23.
167 ILO, Girl Child Labour Studies, Vol. 1: Girl Child Labour in Agriculture, Domestic Work and
Sexual Exploitation: Rapid Assessments on the Cases of the Philippines, Ghana and Ecuador. Interntional Labour Office, Geneva, 2004, s. 301.; Yener i man, “Sosyal Politika Aç s ndan Türkiye’de Çocuk ve Genç gücü”, Kamu- Dergisi. C.: 7, Sa.: 2, Ankara, 2003, s. 484.
yoktur. Hatta çal ma ya am nda ücretli olarak yer alma aileye parasal bir katk sa/lad / için daha çok kabul görmektedir.168
Özellikle üçüncü dünya ülkelerinde sokaklarda, tarlalarda, lokantalarda, tamirhanelerde çal an çocuklar günlük ya am n bir parças olarak görülseler de yak n zamana kadar geli mi ülkeler için tarihsel bir olgudan ibaretti. Pakistan’da futbol topu diken; Burma ve Peru’da madenlerde, Banglade ’te tekstil atölyelerinde çal t r lan; Arap ülkelerinde jokey olmalar için kaç r lan ve M s r’da pamuk tarlalar nda rgatl k yapan çocuklar n haberleri ile konu geli mi ülkelerin de ilgisini çekmi tir. Geli mi ve geli mekte olan ülkelerde her ne kadar ekonomik temelli olsa da kültürel farklar, çocuklar n çal t r lmas na bak aç s n n da farkl la t rm t r. Örne/in Güney Asya’n n baz yoksul bölgelerinde 5-6 ya na gelmi çocuklar ba n n çaresine bakabilecek ya ta say l p sorumluluk yüklenirken, Bat ’da yeti kin hanesine dahil olmak için lise e/itiminin tamamlanmas gerekmektedir.169
Kültürleraras farklar bir yana b rakan BM’nin Çocuk Haklar Sözle mesi, 18 ya ndan küçük bireylerin çocuk say lmas gerekti/ini kabul ederek, en az ndan uluslararas platformda geçerli tan m /s n r sa/lam t r.170
2. Ücretsiz Aile Çal(/mas(
Ücretsiz çal ma, piyasan n d nda evde veya ailenin gözetiminde akrabalar n yan nda yap lan ve kar l / nda do/rudan veya dolayl yoldan bir gelir elde edilmeyen171 çal may ifade etmektedir. Bu çal mada, ev idaresi, yemek yapmak ve temizlik gibi faaliyetlerde bulunulmas na ra/men, özellikle geli mekte olan ülkelerde
168 I l Bulut, “Çocuk Çal t rmas n n Psiko-Sosyal Boyutlar ve Sonuçlar ”, Türkiye’de Çal an
Çocuklar Sorunu ve Çözüm Yollar . (Derleyen: Ertan Kahramano/lu), Hacettepe Üniversitesi (HÜ), Sosyal Hizmetler Yüksekokulu (SHY), Friedrich Naumann Vakf , Ankara, 1996, s. 58.
169 Sevinç Rende, H. Cenk Erkin, “Çocuk Eme/i: Bizde Ucuz stedi/iniz Kadar Kullan n”, Birikim
Dergisi., Sa.: 192, stanbul, 2005, s. 40.
170 A.k., s. 40.
171 Indira Hirway, “Integrating Unpaid Work into Development Policy”, Conference on Unpaid Work
and Economy: Gender, Poverty and Millennium Development Goals. Levy Economics Institute, New York, October 1-3, 2005, s. 1.
ücretsiz çal ma, geçimlik tar msal faaliyetleri, evde veya aile i letmelerindeki kar l / nda gelir elde edilmeyen yard mlar da içermektedir.172
Kendi hesab na çal anlar n say ca çok oldu/u sektörlerde, genellikle ücretsiz aile çal an n bol bulundu/u görülür. örne/in, tar m sektöründe çal anlar aras nda ücretsiz aile çal anlar n n çoklu/u bilinmektedir.173 Tar msal faaliyetin yayg n
oldu/u k rsal kesimde çocuklar ücretsiz aile çal an olarak istihdam
edilmektedirler.174 Çocuk istihdam oran n yüksek oldu/u bu sektörde, Uluslararas Çal ma Örgütü’nün 184 say l Tar mda Güvenlik ve Sa/l k Sözle mesine göre, tehlikeli i ler için 18 ve di/er i ler için de 16 olarak belirlenen en az çal ma ya s n r na (m. 16) ra/men, dünyada 5-14 ya aras ndaki 165,8 milyon çocu/un çal t r ld / tahmin edilmektedir.175 Bu çal man n kapsam nda bazen ihraç ürünlerinin üretilmesi de bulunmaktad r. Dünya kakao üretiminin yüzde 40’ n n yap ld / Mali ve Burkina Faso’da bu i lerde çocuklar çal t r lmaktad r.176
Ücretsiz çal ma geçmi te tar msal faaliyetlere özgü iken, günümüzde sanayi ve/veya hizmetler sektöründeki faaliyetlerde de geçerli bir uygulama haline gelmektedir.177 Bu anlamda, ev i leri görülürken, ayn zamanda piyasa için üretimde bulunulmas durumunda, üretim çevresinde gerçekle tirilen faaliyetleri kapsamayan ücretsiz çal ma ile ücretli çal ma aras ndaki s n r belirsizle mektedir. Küçük bir atölyeye dönü en evde ta eron olarak üretim a amas n n üstlenilmesi halinde ücretsiz çal ma piyasa dönük enformel istihdam biçimini almaktad r. Bu durumda formel ve 172 APEC, Time for Work: Linkages Between Paid and Unpaid Work in Human Resource Policy,
Report of the Asia-Pacific Economic Cooperation Human Resource Development Working Group, Conference on Linkages Between Paid and Unpaid Work in Human Resource Policy, 8 May 1999, Hong Kong, s. 4-5.
173 Patricia A. Daly, “Unpaid Famiy Workers: Long-Term Decline Continues”, Monthly Labour
Review. Vol.: 105, No: 10, U.S. Depeartment of Labour, Washington, 1982, s. 5.
174 Ahmet Burçin Yereli, O/uz Karadeniz, “Türkiye’de Kay td stihdam n Vergi Kay p ve
Kaçaklar Üzerine Etkisi”, 19. Türkiye Maliye Sempozyumu. III. Oturum, Uluda/ Üniversitesi (UÜ), Atlantis Limak International Hotels & Resorts, 10-14 May s 2004, Antalya, s. 9.
175 ILO, Child, s. 6. 176 ILO, Migrant, s. 50.
177 Nomaan Majid, On the Evolution of Employment Structure in the Developing Countries,
Employment Strategy Papers, No: 18, Employment Strategy Depeartment, ILO, Geneva, 2005, s. 3.; Patricia A. Daly, “Unpaid Famiy Workers: Long-Term Decline Continues”, Monthly Labour Review. Vol.: 105, No: 10, U.S. Depeartment of Labour, Washington, 1982, s. 3.
enformel sektör aras ndaki ili ki önem kazanmaktad r. Gerçekten, ihracata dönük sektörlerde faaliyet gösteren formel ve enformel i letmeler ta eron sözle meleriyle birbirine ba/lanmaktad r. Bu anlamda, ücretsiz aile çal mas , formel sektörün ta eronlu/unu yapan enformel i letmelerde, özellikle evlerde, gerçekle mektedir.178 Esnek üretime ba/l olarak i gücü piyasalar n n esnekle tirilmesi atipik çal ma biçimlerinin yayg nla mas na yol açm t r. bu anlamda, enformel istihdam n ve özellikle çocuklar n çal t r lmas n n kolayla t / ileri sürülmektedir.179
Çocuklar n çal t r lmas n esasen aileleri istemektedir. aksine, çocuklar n oyun oynamak yerine kendili/inden çal mak istemesi söz konusu de/ildir. Gerçekten, çal an çocuklar n ço/u, ailelerinin ya am n sürdürmek ya da geçimini sa/lamak için gördükleri genellikle enformel i lerde ücretsiz çal t r lmaktad r. 138 say l UÇÖ Sözle mesi gibi uluslararas standartlar n yan nda, birçok ulusal yasal düzenlemede istisna olarak görülen aile i lerinde bile çocuklar n ciddi sa/l k ve güvenlik riskleriyle kar kar ya kalmas olas d r.180
Küreselle me sürecinde giderek artan rekabet ba/lam nda geli mi ülkeler teknolojinin tüm imkanlar n kullanarak uluslararas ticaretten pay almaya çal rken, geli mekte olan ülkelerin elindeki tek koz ucuz i gücüdür. Bu nedenle gerek tar mda, gerekse evde yap lan ta eron çal mada, bol olan çocuk ve gençlerin çal t r lmas ile i gücü daha da ucuz hale getirilmektedir.181 Bir di/er ifadeyle, rekabet ad na ucuz çocuk eme/i kullan m yla esasen çal ma standartlar ihlal edilmekte,182 hatta belirli devletler bu gerekçeyle çocuklar n çal t r lmas n desteklemekte veya görmezden gelmektedirler.183 Örne/in Pakistan’da yat r m yap lmas için çocuklar n çal t r lmas nda bir sak nca görülmemektedir.184
178 APEC, s. 4-5.
179 Karabulut, Türkiye, s. 38. 180 ILO, Eliminating, s. 26. 181 i man, s. 485.
182 Aziz Çelik, “Çocuk çili/in Bitmeyen Öyküsü Üstüne”, Birikim Dergisi, Sa.: 192, stanbul,
2005, s. 29.
183 i man, s. 485. 184 Rende, Erkin, s. 40.
3. Ç(rakl(k
Ç rakl k e/itimi geleneksel toplumlarda ç rakl k kurumu için de verilmi ve bu kurum çocuklar n usta-ç rak ili kisi çerçevesinde zanaat edinmeye dönük olarak lonca sistemi içine dolay s yla bir meslek grubuna dahil olmalar n sa/lam t r. Bu anlamdaki ç rakl k kurumu, sanayile me ile beraber baz ülkelerde tamamen çözülmü ve ortadan kalkarak yerini ba ka kurumlara terk etmi , baz ülkelerde ise nitelik de/i tirerek sanayi için gerekli eme/in yeti tirildi/i resmi e/itim kurumlar haline dönü mü tür.185
K rdan kente göçle kente yeni gelen hanelerin çocuklar için ç rakl k kurumu, öteden beri, kentsel i lere ve mesleklere ula man n tek yolu olmu tur. Dolay s yla; ç rakl k kurumu, bu gruplar n bildi/i, yad rgamad klar ve güvendikleri çok eski bir kurumdur. Ç rakl k kurumu her ne kadar eski i levini yitirmi se de bu konudaki de/erlerin ve umutlar n sürmesi çocuklar n kentlerde küçük ya ta çal maya ba lamalar n engellememektedir.186
Bugün tar m n çözülmeye ba lad / , k rdan kente h zl göçün ya and / toplumlarda geleneksel anlamda ç rakl k kurumunun ya ay p ya amad / tart ma konusudur. Bu toplumlar n kentlerinde yayg nla an ve geleneksel toplumlar n zanaat üretimi ile kendi üretimleri aras nda farkl l klar bulunan küçük ölçekli i letmelerde en yayg n olarak kullan lan çocuklar n ç rak ad alt nda istihdam edildi/i de gözlenmektedir. Bu toplumlarda ister formel olarak düzenlenmi olsun, isterse enformel olarak sürmekte olsun ç rakl k kurumunun nitelik de/i tirmesine ve e/itim ya da zanaat aktarma i levinin büyük ölçüde azalmas na ra/men ç rakl k kurumunun, çocuklar n gizli ücretli emek olarak çal t r lmas söz konusudur. Bu nedenle, söz konusu toplumlarda ç rak ad alt nda ve hatta hukuksal olarak düzenlenmi ç rakl k 185 Sevda Demirbilek, Tunç Demirbilek, “Çal an Çocuklar Aç s ndan Ç rakl k E/itiminin Önemi:
zmir Ç rakl k E/itim Merkezinde Ö/renim Gören Ç raklar Üzerine Bir Ara t rma”, Türkiye’de Çal an Çocuklar Semineri. D E, Ankara, 29-31 May s 2001, s. 326.
186 Sema Erder, “Çocuklar Neden Çal yor? Çocuk ve Çal ma Kavramlar ”, Çal an Çocuklar:
lkö/retim Müfetti lerini Bilgilendirme Semineri. 19-23 Haziran 1995, nsan Kayna/ n Geli tirme Vakf , stanbul, 1995, s. 11.
sözle mesi ile çal an çocuklar n geleneksel ç raklar olarak alg lanmalar yan lg olacakt r. Bu nedenle günümüzde ç raklar n gerçekten beceri edindirici bir i te mi, yoksa sadece, ucuz i gücü olarak, kar l / nda ücret ald / bir i te mi çal t / n n anla lmas önem kazanmaktad r.187
II. ÇOCUKLARIN ÇALI TIRILMA B Ç MLER
Dünyada çal t r lan 217.7 milyon çocu/un yüzde 69’u avc l k, ormanc l k ve bal kç l k gibi i lerin yap ld / tar m, yüzde dokuzu madencilik, ta ocakç l / , üretim ve in aat i lerinden olu an sanayi ve yüzde 22’si yiyecek, bar nma ve ula m gibi hizmetlerin verildi/i hizmetler sektörlerinde,188 i çi, ç rak ve ücretsiz aile çal an statülerinde çal t r lmaktad r.