Ulus devletin ekonomik, sosyal ve siyasal alandaki rolünün gerilemesinin bir sonucu olarak, di/er sosyal politika alanlar nda oldu/u gibi, çocuklar n korunmas sorunu da kamu ve özel sektör aras nda yeni bir rol payla m na neden olmu tur. Bu yakla mda kamunun yasama erkini özel sektörle payla lmas söz konusudur. Bu da i letmelerin sosyal sorumlulu/u olarak ifade edilmektedir. Bu kavram, bir i letmenin faaliyette bulundu/u alanda sosyal bir rol üstlenmesini ifade etmektedir. Do/al çevreyi koruma, mü terilerine kaliteli ve güvenli ürünler sunma, çal anlar n temel hak ve özgürlüklerine sayg gösterme, faaliyetlerine ili kin do/ru bilgi sunma ve toplumun gönenç düzeyine katk da bulunacak e/itim, sa/l k ve sanat etkinliklerini destekleme sosyal sorumluluk kapsam nda de/erlendirilmektedir.382
letmelerin sosyal sorumlulu/u kapsam nda, üç geli ime yer verilmektedir:383 Bunlardan ilki i letmelerin yürütme ilkeleridir. Yürütme (davran ) ilkeleri i letmelerin izlemeyi üstlendikleri ilkeleri ya da politikalar gösteren belgelerdir. Bu ilkeler piyasadaki faaliyetleri s ras nda tüketiciler, ticari ortaklar ya da di/er ilgili taraflara i letme taraf ndan reklam, bilanço ya da y ll k raporlar nda yer alan bir bilginin sa/lanmas n konu edinmektedir. Gönüllü nitelik ta yan bu ilkeler yasal 380 Grimsrud, Child, s. 29.
381 Alt nta , s. 242. 382 Sapancal , Çocuk, s. 26. 383 A.k., s. 26-29.
düzenlemede oldu/u gibi, uyma zorunlulu/u bulunmaks z n piyasan n beklentilerine yan t vermek için haz rlanm ve kamuoyuna aç klanm olduklar ndan do/al olarak hukuksal bir anlam ta maktad r. Yürütme ilkelerinin ço/u uygulamay belirlemeksizin genel nitelikteki ahlaki kurallard r. Yürütme ilkeleri, i letmelerin ve ortaklar n n gerekti/inde üçüncü taraflar n (i letme üst kurulu lar n n, sendikalar n ve/veya sivil toplum kurulu lar n n) denetiminde, kabul etmeyi üstlendi/i yürütme kurallar n göstermektedir. Bu ba/lamda yürütme ilkelerinin büyük bir bölümünün çal maya ili kin oldu/u söylenebilir. Bunlar aras nda zorla çal t rma, sendikal haklar, i sa/l / ve güvenli/i gibi konular n yan s ra çocuklar n çal t r lmas ile ilgili ilkeler de bulunmaktad r.384
Bir di/er geli me, i letmelerin çal ma ili kilerine ili kin sosyal sorumluluklar n yerine getirmelerinde k lavuzluk etmesi amac yla geli tirilen Sosyal Sorumluluk 8000 Standard (SA 8000)’d r. SA 8000, yönetim sistemi ile yürütme ilkelerinin bile imi bir standartt r. nsan Haklar Evrensel Bildirgesi, Birle mi Milletler Çocuk Haklar Sözle mesi ve ilgili UÇÖ sözle meleri temel al narak olu turulan SA 8000’in amac , çal ma ili kileri ba/lam nda mal ve hizmet üretiminin ahlaki boyutunu güvence alt na almakt r. SA 8000 temel olarak, çocuklar n çal t r lmas , zorla çal t rma, i sa/l / ve güvenli/i, sendikal haklar, ayr mc l k, disiplin uygulamalar , çal ma saatleri, ücret gibi konular kapsamaktad r. Çal t r lan çocuklar n ç karlar n n en iyi biçimde korunmas na ili kin getirilen yükümlülükler, yerel yasalar n çal ma veya zorunlu e/itim için daha yüksek bir ya s n r koymamas durumunda, en az çal ma ya n n 15 olarak kabul edilmesi; çal t r lan çocuklar n durumlar n n iyile tirilmesi için gerekli politikalar n ve usullerin olu turulmas ve çocuklara e/itim deste/inin sa/lanmas n n taahhüt edilmesi; ayr ca, çocuklar i yeri içinde veya d nda tehlikeli, güvenli olmayan veya sa/l ks z ko ullara maruz b rakmamay güvence alt na almay kapsamaktad r.385
384 Erdut, Küreselle me, s. 140-143. 385 Sapancal , Çocuk, s. 27-28.
Çocuklar n çal t r lmas n önlemeye yönelik olarak i letmelerin sosyal sorumlulu/u çerçevesinde son dönemlerde kullan lan bir di/er yöntem de sosyal etikettir.386 Etiket genel olarak, tüketicinin sat n alaca/ ürün ya da hizmetlerin kalitesi, cinsi, fiyat ve üretim yeri gibi ay r c özellikleri hakk nda yeterli bilgiye sahip olmas na ve piyasadaki benzer ürün ya da hizmetlerlerle kar la t rma yapabilmesini yard mc olarak tüketiciyi ayd nlatan bir araçt r.387 Tüketicilere sat n ald klar ürün ya da hizmetin adil çal ma ko ullar nda üretildi/ine dair güvence verilmesi amac yla üretimin sosyal ko ullar hakk nda bilgilendirilmelerini sa/layan etikete ise, sosyal etiket denir.388
Sosyal etiketler tüketicilere üretimin sosyal ko ullar hakk nda bilgi vermek, sat n ald klar ürünün dürüst, adil ve me ru çal ma ko ullar alt nda üretildi/ine inand rmak için tasarlanm t r. Bu etiketler, üreticilere bu ko ullar olu turma konusunda bask yapmay amaçlar. Sosyal etiketleme faaliyetleri kapsam nda öncelikli olarak çocuklar n çal t r lmas yla ilgilenmi , ya çocuklar n üretim sürecinden tamamen ç kart lmas ya da çal ma ve ya am ko ullar n n iyile tirilmesi suretiyle tüketicilerden ba layarak pazarlama zincirine kadar üretim biçimini etkilemeye ve çal t r lan çocuklar n çal ma ve ya am ko ullar iyile tirilmeye çal lm t r. Sosyal etiketleme giri imlerinin di/er amac , etiketleme giri imlerinin olu turulan yerel projelerle kendi kendilerini finanse ederek do/rudan çocuk çal anlar n, onlar n ailelerinin ve toplumun geli tirilmesine katk da bulunmakt r. Bu ba/lamda, baz sosyal etiketleme giri imleri üretimde tamamen çocuk eme/ini ortadan kald rmay hedeflerken, baz lar çal an çocuklar n çal ma ko ullar n iyile tirmeyi hedeflemekte, bu ayn zamanda di/er yeti kin çal anlar n da çal ma ko ullar n etkilemektedir.389
386 A.k., s. 28.
387 Mehmet Alt nkaya, “Sözle menin Kurulu undan Önce Tüketicinin Korunmas ”, GÜ, Hukuk
Fakültesi Dergisi. C.: VIII, Sa.: 1-2, Ankara, 2004, s. 112.
388 Janet Hilowitz, “Social Labelling to Combat Child Labour: Some Considerations”, International
Labour Review. Vol. 136, No: 2, Geneva, 1997, s. 216.
letmelerin sosyal sorumluluklar n n yan s ra i çi ve i veren sendikalar n n da çocuklar n çal t r lmas yla mücadele edilmesinde büyük rol oynayaca/ söylenebilir.
lk olarak, temel amaçlar istihdam n artt r lmas , çal ma ko ullar n n geli tirilmesi ve ücretlerin yükseltilmesi olan i çi sendikalar n n, çocuklar n çal t r lmas ile mücadeleye katk sa/lamakla birlikte, bu sorunla mücadeleye yeterince ilgi gösterdikleri söylenemez. Çocuklar n çal t r lmas ile mücadelede sendikalar n etkisi, örgütlenme düzeyleri ile yak ndan ilgilidir. Ancak, özellikle geli mekte olan ülkelerde i çi sendikalar n örgütlenmede kar la t / güçlükler göz önüne al nd / nda, çözümün güçlü/ü de ortaya ç kmaktad r. Nitekim, çal anlar n yeterince örgütlenemedi/i ülkelerde çocuklar n da yo/un olarak çal t r lmas bir tesadüf de/ildir. çi sendikalar , üyelerini bilgilendirerek, çocuklar n i yerlerinde ya ad / olumsuz ko ullar ortaya ç kar p, kamu kurumlar n bilgilendirerek, çal t r lan çocuklara do/rudan yard mlarda bulunarak ve üyelerinin çocuklar n çal t rmas n önleyerek, mücadeleye aktif olarak kat labilirler.390
Ayr ca, i çi sendikalar çok say da aile ile çocuklar n n e/itimlerinin geli mesi için ileti im kurabilir ve çocuklar n en az çal ma ya ndan önce i gücü piyasas na girmelerini önleyebilir. Ayn zamanda, ailenin geçimini sa/lamaya yetecek kadar ücret çocuklar n çal mas na duyulacak gereksinmeyi azaltacakt r.391
Bu ba/lamda, çocuk sendikalar ndan söz etmek yerinde olacakt r. 1991 y l nda, Hindistan’da çocuklar i verenlerin iddet ve suistimalinden korumak amac yla Çocuk çiler Sendikas kurulmu tur. Çocuk sendikalar , istismar edilmelerini protesto ederek çocuklar n haklar na ve ya amlar n onurlu bir biçimde kazanmalar na sayg gösterilmesini istemi lerdir. Bu sendikalar n çocuklar n olumsuz çal ma ko ullar n n düzeltilmesine yard mda bulunan faaliyetleri, sonuç itibari ile k sa erimli çözümlerdir. Çocuklar n çal t r lmas na son verilip, onlara normal bir e/itim verilmedi/i sürece, ya amlar n n di/er a amalar nda yoksul kalacaklard r. Bu sendikalar n en kötü yan ise, çocuklar n i gücü piyasas ndaki
390 Çöpo/lu, s. 209-210. 391 Oy, s. 118.
varl / n n desteklenmesidir. Hindistan Çocuk çileri Sendikas ’n n tan nmak için ba vurdu/u Hindistan Sendikalar Ulusal Sicil Bürosu ayn gerekçe ile ba vuruyu geri çevirmi tir. Çocuk sendikalar n n tan nmas , dolayl olarak çocuklar n çal t r lmas anlam na gelmektedir. Oysa sorun çocuklar n çal t r lmas n n ortadan kald r lmas d r.392
Ayr ca, i veren sendikalar da çocuklar n çal t r lmas ile mücadelede etkin rol oynayabilir. veren sendikalar n n üyelerine yönelik olarak, çocuklar n çal t r lmas n n neden oldu/u sorunlar hakk nda bilgilendirici toplant lar düzenlemesi, bu konuda bilinç art sa/layacakt r. Bu toplant larda çocuklar n çal t r lmas n n toplumun gelecekte gereksinim duyaca/ i gücünün bugünden kullan lmas anlam na geldi/i ve çal t r lmalar nedeniyle çocuklar n e/itimden yoksun b rak lmalar n n ne i verenlerin ne de toplumun yarar na oldu/u ortaya konulmal d r.393 Ülkemizde T SK’in faaliyetleri burada örnek gösterilebilir. T SK, 1993 y l ndan beri çocuklar n çal t r lmas alan nda çe itli projeler yürütmektedir. IPEC Projesi kapsam nda yürüttü/ü çal malar nda, zorunlu e/itim ça/ ndaki çocuklar n e/itime yönlendirilmelerini, zorunlu e/itim ça/ ndan sonra çal mak zorunda kalan çal an çocuklar n yasal çerçeve içinde çal t r lmalar ve çal ma artlar n n iyile tirilmesi konular nda i verenlerin ve ilgili çevrelerin duyarl l klar n art rarak olumlu geli meler sa/lanmas n , çocuklara, ailelerine ve i verenlerine sa/l k, e/itim ve dan manl k hizmetleri verilmesini amaçlamaktad r.394
Yeni liberal ekolün sosyal hizmetler alan nda devletin rolünün azalt lmas nda kulland / unsurlardan biri olarak de/erlendirilen395 sivil toplum kurulu lar (STK) da bu mücadelede yer almaktad rlar. Çocuklar n çal t r lmas hakk nda tüm toplumun bilgilendirilmesi ve bu sorun hakk nda bilinç düzeyinin artt r lmas nda STK’lar n çal malar önem kazanmaktad r. Sorunun çözümünde yasalar n yetersiz kald / , denetim mekanizmalar n n i lemedi/i ve mücadele için gerekli kaynak 392 Çelik, s. 35.
393 Çöpo/lu, s. 210.
394 T SK, Türkiye’de Çocuk gücü. T SK Yay nlar , No: 138, T SK, Ankara, 1994, s. 9. 395 Alt nta , s. 239-246.
ayr lamayan ülkelerde STK’lar n gerçekle tirecekleri faaliyetler, olumsuz ko ullar n de/i mesine katk sa/layabilmektedir. Bu kapsamda STK’lar, konu ile ilgili uluslararas belgelerin kabulü ve iç hukuka yans t lmas için toplumun tüm kesimlerini kapsayan lobi faaliyetlerinde bulunabilir, konuyla ilgili olarak akademik nitelikli toplant lar düzenleyebilir, ülkelerindeki mevcut durumun ortaya ç kar lmas için ara t rmalar yapabilir, sosyal yard m kurulu lar ve i verenlere bask yapabilir ve uluslararas kurulu larla i birli/i gerçekle tirebilirler.396
II. ULUSLARARASI DÜZEYDE
Endüstrile menin ortaya ç kard / çal ma ya am yla ilgili sorunlar n evrensel boyutlarda çözümü ve çal ma standartlar n n uluslararas düzeyde güvencelere ba/lama gereksinimi, uluslararas sosyal politika kurulu lar n n olu turulmas n gerekli k lm t r. Endüstri devrimi ya ayan ülkelerden kimilerinde çal ma standartlar na uygun üretim yap l rken, kimilerinde bu standartlara uyulmamas , uluslararas pazarlardaki rekabet gücü yönünden, standartlara uyan ülkeler aleyhine bir durum yarataca/ endi esi kar s nda, uluslararas sosyal politika standartlar n n saptanmas ve bunlara uyulmas n n, ulusal düzeydeki sosyal politikan n da geli mesini sa/layaca/ sonucuna ula lm t r. Uluslararas bir çal ma mevzuat n n ve bunun denetlenmesini üstlenecek bir örgüte duyulan ihtiyaç 1919 y l nda UÇÖ’nün kurulmas yla giderilmi tir.397
Tarihin her döneminde görülen çocuklar n çal t r lmas konusunda koruyucu ve önleyici çal malar, UÇÖ’nün kurulmas yla h zlanm ve günümüze kadar sürmü tür.398 Uluslararas çal ma normlar esas olarak UÇÖ taraf ndan ç kar lan sözle me ve tavsiye kararlar olarak kabul edildi/inden çocuklar n çal t r lmas ile
396 Oy, s. 120-124.
397 Sami Güven, Sosyal Politikan n Temelleri. Ezgi Kitabevi, Bursa, 2001, s. 161. 398 T SK, s. 23.
uluslararas düzeyde mücadelede UÇÖ düzenlemeleri ve projeleri önem ta maktad r.399