Tip Dönme (Change Over)

Bir ürünün üretimden çekilip yeni bir ürünün üretime alınması sürecinde yapılması gereken iĢlerin tamamı Tip Dönme olarak adlandırılmaktadır. Yalın üretimin hedefe ulaĢmasında en önemli faktör yeni ürüne geçiĢ yani Tip Dönme‟dir (Metinkaya, 2003: s14).

Tip Dönme sisteminin geliĢtirilmesi ile ilgili ilk çalıĢmalara, Yalın üretimde olduğu gibi ilk kez Toyota otomotiv iĢletmesinde rastlanmaktadır. Shigeo Shingo tarafından SMED (Single Minute Exchange of Dies:Bir Dakikada Kalıp DeğiĢtirme) adı ile geliĢtirilen ve üretime uygulanan Tip Dönme, Yalın üretimin de yeni ürüne hazırlık safhasını düzenleyen

sistem olmuĢtur (Metinkaya, 2003: s.51;

http://www.public.iastate.edu/~vardeman/IE361/f02mini/bumblauskas.pdf ).

Geleneksel bir üretim sisteminin yalın üretim sistemine geçiĢinde birçok problem ile karĢılaĢılabilmektedir. KarĢılaĢılan bu problemler çok yönlü olmakla beraber her birinin çözümü için farklı bir yaklaĢım geliĢtirmek gerekebilmektedir. Örneğin bakım onarım sürecinde bazı durumlarda üretim sisteminin durması gerekebilmektedir. Böyle bir durum, Yalın üretim açısından aĢılması gereken bir problem olmakla beraber, aĢılmasına yönelik çalıĢmalar için üretim esnasında makineyi çalıĢtıran personel ile uzman personelin bir ekip oluĢturması ve problemin aĢılmasına yönelik çalıĢmaların yapılması gerekmektedir. Verilen bu örnekte üretim hattının iĢlevsel kullanılması temel alınmıĢtır. Nitekim karĢılaĢılan problemler, üretim hattından bağımsız, örneğin gelen malzeme ya da çıkan ürünlerin nakledilmesi ile ilgili de olabilmektedir.

Yalın üretim söz konusu olduğundan karĢılaĢılan bu problemler her ne kadar çok çeĢitli olsa da, üretim sisteminin bir üretim tipinden diğerine geçiĢinde (Tip Dönme sürecinde) kaybettirdiği zaman karĢılaĢılan en büyük problem olarak karĢımıza çıkmaktadır. Konu bu

açıdan incelendiği zaman Tip Dönme sürecinin Ģekillenmesinde rol oynayan temel etmenin, Yalın üretimde de olduğu gibi yeni ürüne geçiĢte kaybedilen zamanın en aza indirgenmesi olduğu söylenebilmektedir (Mileham ve Diğerleri, 2004: s.407-410). Yeni ürüne geçiĢ süreci incelendiği zaman ise kaybedilen zamanın çoğunu, yeni ürün için gereken donanımın kurulması için harcandığı gözlemlenebilmektedir. Tip dönme sürecinin toplamda 3 fazdan oluĢtuğunu ve bu fazların, devreden çıkarma (dıĢ zaman periyodu), devreye alma ve daha önce de sözü geçen kurulum periyodu olduğu problem durumunda detaylı olarak incelenmiĢtir.

Tip dönme sürecinin kolaylaĢtırılmasına yönelik yapılan çalıĢmalar temelde sürecin adımlandırılmasına, planlı hareket edilmesine ve sürece pratiklik katarak zaman kaybına engel olan donanımların kullanılmasına yönelik olduğu söylenebilmektedir. Sürecin iyileĢtirilmesine yönelik yapılan çalıĢmalar aĢağıda adım adım incelenmektedir.

1) Geleneksel bir üretim sisteminin, yalın üretime geçiĢ sürecinde Tip Dönme ile ilgili yapılan çalıĢmalarda öncelikle süreç boyunca yapılan iĢlerin sınıflandırılması gerekmektedir. Yapılan bu sınıflandırma ile özellikle hangi iĢlerin makine çalıĢırken yapılabileceği belirlenmelidir. Makine durduktan sonra yapılan iĢlerin, makine durmadan yapılması ile yeni ürüne geçiĢ süreci büyük oranda kısaltılabilmektedir. Öyle ki bu oran bazı kaynaklarda %30-%50 arasında verilmektedir. Yapılması gereken iĢin makine çalıĢıyorken yapılabilmesi için özel bir çalıĢma yürütülmeli; gereken durumlarda makine ve teçhizatın yenilenmesine gidilmelidir (Yüksel, 2000: s.69).

Hazır giyim üretimi gerçekleĢtiren atölyelerde de üretimin gerçekleĢtirilmesini sağlayan çeĢitli makine ve teçhizatlar bulunmaktadır. Üretim akıĢına göre ise bazı makinelerin bazı yardımcı aparatlarla üretime devam etmesi gerekmektedir veya bazı yardımcı aparatların makinelerden çıkartılması gerekmektedir. Hazır giyim atölyelerinde iĢleyen (hareket halindeki) makineye herhangi bir yardımcı aparat ekleme durumu makineyi kullanan iĢ görenin sağlığına ciddi zararlar verebilir. Bu durumda makine durdurulmak suretiyle bu tür iĢlemler gerçekleĢtirilmek durumundadır. Fakat üretim iĢleyiĢini duraksatmadan bu iĢlemleri yerine getirebilmek için atölyeye, aparatların sabitlenebileceği ek makine alımı yapılabilir veya yardımcı aparatların sökülüp takılmasına gerek duyulmayan, daha ileri teknoloji ile donatılmıĢ makineler üretime dâhil edilebilir. Bütün bu maddi güce dayanan

çözümlere gidilemediği takdirde, üretim akıĢının planlamasında iyileĢtirmelere gidilmeli; makine ve teçhizatın üretimi aksatacak biçimdeki duraksamaların minimuma indirilmesi hatta mümkünse sıfırlanması hedeflenmelidir. ĠĢ akıĢı esnasında makine baĢında çalıĢan iĢ görenin bazı küçük regole iĢlemlerini veya parça eĢleme iĢlemlerini iĢler vaziyetteki makineyi bekletmek suretiyle yapmasının da önüne geçilmelidir.

Bu konuda yapılacak iĢlerin sınıflandırılması ve çözüm üretilmesine yönelik hazırlanmıĢ bir tablo örneği ġekil 4‟te görülmektedir.

Kurulum Süresi Azaltma Çalışması (Setup Reduction Worksheet)

Ekip: Makine/Takım: Tarih:

No. Kurulumu Yapılan Parça (Setup Element) D e vr e d e n A lma Sü re si (In te rn al T ime ) D e vr ey e A lma Sü re si (E xte rn al T ime ) Bo şa G e çe n Zaman (Waste ) ( #) To p lam Sü re Kal an S ü re

Öneri ve Geliştirme Fikirleri

# Boşa Geçen Zaman Kategorileri

1. Devreden çıkarma sırasında boşa geçen zaman, örn: arama, takımların taşınması, personelin zamanı iyi kullanmaması, yönerge ve kullanma kılavuzu gibi dokümanların incelenmesi

2. Devreye alma sırasında boşa geçen zaman, örn: Takımların sıralanması, taşınması gibi gereklilikler, teçhizatı forklift ile taşınması/sökülmesi..vs

3. Sökme takma için boşa geçen zaman, örn: Bir öğenin sökülüp yerine diğerinin takılması

4. Ayarlamalar için geçen boşa zaman: Makine üretim yapıyorken yapılması gereken ayarlamalar, örn: makinenin durdurma ayarları

ġekil 4: Örnek Tip Dönme Kurulum Süresi Azaltma Çizelgesi (A Set-Up Reduction Tool for Continuous Improvement, http://www.ipfw.edu/dotAsset/208798.pdf)

2) Üretim sisteminde yapılan iĢe yönelik olarak makine ve ekipmanlar oldukça çeĢitlilik göstermektedir. Dolayısı ile yeni ürüne geçiĢ aĢamasında ilgili

donanımın üretim hattından alınması ve yeni ürün için gereken donanımın üretim hattına dâhil edilmesi gerekmektedir. Bu iĢlem esnasında üretim hattının duraksaması kaçınılmaz olmaktadır. Böylesi durumlarda makinenin duraksama süresinin en aza indirgenmesi gerekmektedir. Böylesi durumlarda donanım ve ekipmanın tekrar düzenlenmesi ile ancak bu mümkün olabilmektedir (Chen, 2010: s19-110; http://www.tpmrehberi.com/kaizen/smed.pdf). Donanımda kullanılan bağlantı aparatlarının daha kolay sökülebilir Ģekilde düzenlenmesi (ġekil 4 ve ġekil 5); ya da donanımın taĢınması ve yerine konması için kolay kızak mekanizmalarının kullanılması, SMED (Hızlı Model DeğiĢimi) uygulamaya verilecek örneklerdir.

Hazır giyim üretim alanında kullanılan makinelerde de iğne ve baskı ayağı değiĢimi ile baĢka birtakım aparatların çeĢitli makinelere eklenip çıkarılması gibi durumlar söz konusudur. Bu aparatların geneli makinelere vida ile tutturulmakta olup; ciddi bir el göz koordinasyonu gerektirmektedir. Ayrıca, bu vidalar oldukça küçük olup; tutturma esnasında düĢürülerek kaybedilebilmekte veya torna vidanın kaydırılarak aparatın sabitlenmesine yardımcı olan elin yaralanmasına sebep olabilmektedir. Bu gibi yardımcı aparatların makinelere sabitlenmesinde makine tasarım ve üreticilerinin yeni pratik tasarımlar geliĢtirmeleri, bu tür zaman kayıpları ve sağlık sorunlarının yaĢanmaması açısından oldukça önemlidir. Bununla birlikte; baĢka sanayi kollarında olduğu gibi hazır giyim üretim alanında kullanılan makine ve teçhizatta da ciddi geliĢmeler olmuĢ ve son teknolojiyle donanmıĢ bilgisayarlı üretim araçları da tasarlanmıĢtır. ĠĢletmelerin bu makinelere sahip olmak için maddi olanaklarını zorlamaları gerekmekle birlikte, bu makinelerin üretime sağlayacağı pratiklik, iĢçilikte artan kalite ve sağlanacak zaman tasarrufu ile elde edilecek kar da göz ardı edilemeyecek kadar büyük olacaktır. Örneğin; bir ilik açma iĢlemi için kullanılacak klasik bir ilik açma makinesinde tüm çaba ve kontrol operatörün kendisine ait iken; son teknolojiyle donanmıĢ ilik açma makinesinde makine hem iliğin boyunu ayarlayabilmekte hem iki ilik arası mesafeyi hem de kaç adet ilik açılacağını otomatik olarak algılayarak iĢlemi tek seferde gerçekleĢtirebilmektedir. Böylesi donanımlara sahip makineleri üretime dâhil etmenin sağlayacağı avantajlar iĢletme sahipleri tarafından dikkate alınması gereken bir durumdur denilebilir. Ayrıca yine, atölyelerdeki makineler arası yarı mamul halindeki ürünlerin taĢınmasının sepetlerle yapılması yerine tekerlekli taĢıma gereçleri kullanılarak yapılması hem zaman tasarrufu

sağlayacak hem de taĢıma eylemini gerçekleĢtiren iĢ görene ergonomik taĢıma imkânı verecektir.

ġekil 5: Kolay Sökülebilir Vida Mekanizması (A Set-Up Reduction Tool for Continuous Improvement, http://www.ipfw.edu/dotAsset/208798.pdf)

ġekil 6: Ayarlanabilir Sıkma Aparatları (Iman, 2005: s13)

ġekil 7: Geçmeli Kolay Bağlantı Aparatı (http://www.tpmrehberi.com/kaizen/smed.pdf) 3) Yeni üretim kalıbına geçiĢ sürecinde en çok zaman kaybettiren bir diğer iĢ de

yeni üretim kalıbının ayarlarının yapılmasıdır. Bu ayarların en aza indirgenmesi zaman açısından tasarruf sağlayacaktır. Ayar sürecini en aza indirgemek için standart ürün kalıplarının kullanılması da zaman ayar süresini kısaltmaktadır. Her ürün için farklı ayar sistemleri kullanmak yerine, uygun aparatlar geliĢtirilmesi yapılabilecek uygun çözümlerden biridir (http://www.tpmrehberi.com/kaizen/smed.pdf).

Hazır giyim üretiminde de her yeni ürün üretimine geçiĢte makine ve teçhizatta üretilecek olan yeni ürüne uygun değiĢiklikler yapılmaktadır. Örneğin; üretilecek ürüne uygun renkte ipliklerin seçimi ve makinelerdeki iplik değiĢimi, ürünün kumaĢ kalınlığına veya hassasiyetine uygun iğne değiĢimleri, baskı ayağı değiĢimleri, yeni ürün için masuralara iplik sarma iĢlemi, gerekli makinelere çeĢitli aparatlar ekleme veya çıkarma, bazı makinelerin yerlerinde değiĢikliğe gidilmesi, makinelerin dikiĢ ayar kontrollerinin yapılması ve uygun hale getirilmesi ve atölye ortamının bir önceki üretime ait tüm gereksiz unsurlardan arındırılması gibi iĢlemler sıralanabilir. Bu iĢlemlerin de yine en aza indirilmesi için sürekli fikirler geliĢtirilmeli, atölyelerde gerekli çalıĢmalar yürütülmelidir.

4) Mengene tipi açıp kapaması zaman alan mekanizmalardan kaçınılmalıdır. Bunun yerine yuvaya geçmeli olarak tasarlanmıĢ daha basit yöntemler geliĢtirilebilmektedir (http://www.ipfw.edu/dotAsset/208798.pdf).

Hazır giyim üretiminde kullanılan araç gereç ve yardımcı aparatların üretime pratiklik katacak Ģekilde tasarlanması, üretime sorunsuz baĢlama ve devam etme açısından önemli bir konudur. Bu aparatların monte edilme iĢlemi esnasında sorun yaĢanmamasının yanı sıra, hazır giyim üretim atölyelerinde daha modern ve iĢleri kolaylaĢtıracak Ģekilde tasarlanmıĢ makine ve teçhizatlara da ihtiyaç vardır. Birkaç makine ve teçhizatın bir araya gelmesiyle yapılan iĢleri tek seferde yapabilecek makineler mevcuttur. Bu tür makineleri üretime dâhil etmek, üretimde oldukça önemli zaman tasarrufları sağlayacak ve iĢletme bünyesinde çalıĢan iĢ görenlerin görev yükünde de hafifleme olacaktır. Aynı zamanda elemanların, harici iĢlerle boĢa giden zamanı daha etkin bir Ģekilde baĢka iĢlerin yapımında kullanımı sağlanacaktır.

5) Ġncelenmesi gereken bir diğer konu da kalıp değiĢimi esnasında sürekli kullanılması gereken takım ve benzeri gereçlerin düzenli ve planlı bir Ģekilde kolay ulaĢılabilecek Ģekilde muhafaza edilmesidir. Bununla beraber sık kullanılan ürün kalıplarının da makinelerden uzak yerlerde saklanmaması gerekmektedir. Çünkü böyle bir yaklaĢım, sürece fazladan taĢıma süresi eklenmesi anlamına gelmektedir (Metinkaya, 2003: s51; Yüksel, 2000: s.84- 87).

Aynı Ģekilde, hazır giyim üretimi gerçekleĢtiren atölyelerde de birçok yardımcı aparat kullanılmaktadır. Bu yardımcı aparatların belirli bir yerde ve düzen içerisinde muhafaza edilmesi, ihtiyaç dâhilinde ise bulundukları yerden alınarak üretime dâhil edilmesi

gerekmektedir. Bu tür yardımcı aparatların atölye üretim ortamından daha farklı yerlerde muhafaza edilmemesi ve kullanılan aparatların tekrar kullanılmak üzere ait oldukları yere konulması üretimin akıĢında aksamalar yaĢanmaması açısından oldukça önem arz eden bir durumdur. Bu tür düzensizlikler hem yeni ürün üretimine geçiĢ esnasında hem de üretim devam ederken sorunlar yaĢanmasına sebep olacak ve üretimde zaman kayıpları açığa çıkacaktır. Sorunsuz bir üretim için hiçbir detay küçümsenmemeli ve her Ģey en baĢından itibaren planlı, programlı ve düzenli bir Ģekilde tasarlanıp yürütülmelidir.

ġekil 8: Sürekli kullanılan makine ve teçhizatın kolay ulaĢılacak Ģekilde konumlandırılması (A Set-Up Reduction Tool for Continuous Improvement,

http://www.ipfw.edu/dotAsset/208798.pdf)

Yukarıda yer alan tüm bu maddeler birlikte değerlendirildiğinde; birçok üretim alanında olduğu gibi hazır giyim üretim alanında da, tip dönme aĢaması kurulum sürecinde ve üretimin devamında yaĢanabilecek olası sorunların önüne geçilmesi ve sürecin iyileĢtirilmesi açısından oldukça önemlidir. Tip dönme kavramı ve basamaklarını konu edinerek üretim alanında yaĢanan ve yaĢanabilecek olan olası sorunlara çözüm önerisi getirmeyi amaçlayan çalıĢmalar ülkemizde sınırlı sayıda olup; hazır giyim üretim alanında ise yapılmıĢ birebir çalıĢma mevcut değildir. AĢağıda, konuya ıĢık tutabilecek literatür incelemelerine yer verilmiĢtir.