Tevekkel Han Devri (1582-1598)

1590 yıllarından XVII. Yüzyılın başına kadarki Kazak Hanlığı’nın tarihi Şığay Han’ın II. Abdullah’la birleşmesi, Tevekkel Han’ın Kazak Hanlığı’na ait şehirleri tekrar alması, 1588’de Kazak Sultanları’nın birleşmesi ile Taşkent ayaklanması,1594-1595 Tevekkel Han’ın Buhara şehirlerin istila etmesi yönünden Kazak Hanlığı’nın yönünü değiştirdi. Bununla birlikle Orta Asya’da Kazak Hanlığı’nın imajı arttı. Orta Asya’da hanlıkların değişimine neden oldu.77

Tevekkel Han da Baba Sultan ile mücadeleye devam etti. 1582’nin Mayıs ayında Tevekkel Han idaresindeki Kazak ordusu ile Baba Sultan’ın ordusu arasında Türkistan şehri önlerinde meydan savaşı oldu. Bu savaşta Baba Sultan’ın ordusu yenildi. Kendisi öldürüldü, oğulları ile kumandanları esir düştü. Tevekkel Han, Baba Sultan’ın kesik başını II. Abdullah Han’a gönderdi. Abdullah Han güçlü düşmanının yok edilmesine çok sevindi. Semerkand bölgesindeki bir şehri Tevekkel Han’a hediye ettiği gibi Sırderya Boyundaki Türkistan, Otrar, Sayram gibi daha önce Kazaklara ait olan şehirlerin de Kazak Hanlığı’na ait olduğunu kabul etti.

Ancak Tevekkel Han 1583’te II. Abdullah Han ile Haknazar Han arasındaki yapılan anlaşmanın bozulmasına neden olan Sırderya civarındaki şehirlerindeki Kazak Sultanlarının elinden alarak, II. Abdullah Han kendi adamların idareye koyması Tevekkel Han’ın hoşuna gitmedi. O, Kazak Sultanlarıyla birleşerek II. Abdullah Han’ın idaresine geçen Taşkent şehrine hücum etti. Böylece Kazak Hanlığı

76_{Tamır, F, “Kazak Hanlığı” a. g. e, s. 651.} 77 _{Magauin, M, a. g. e, s. 30.}

39

ile Özbek Hanlığı arasındaki mücadele tekrar başladı.78 Hanlığın doğu tarafındaki Moğollar ile Oyratlar Kazak toprağına sürekli tehlikeli idi. Onlar arasıra istila savaşlarını devam ettiriyordu. Tevekkel Han bu savaşlara o kadar önem vermedi. Gençliğiyle, yüksek askeri tecrübeleri ve öngörülü siyaseti sebebiyle Hanlık idareye güçlendirmekle beraber, Kazak Hanlığı’nın otoritesini uluslararası seviyeye yükseltmeyi başardı. Kaynakların belirttiğine göre, Kalmaklar’ın epeyce boyu kendisine bağlı kılmıştır.79 Tevekkel Han durumların düzelttikten sonra güney bölgelerde Kazak Hanlığı’nın sınırını genişletmeyi düşündü. Tevekkel Han kendi istediğini yapabilmek için bazen siyaseti, bazen askeri gücünü kullanırdı. II. Abdullah Han, hem rakibi hem de düşmanı olan Baba Sultandan kurtulduktan sonra, bir zamanları Baba Sultan’a yardım eden Kazak sultanların cezalandırmak için harekete geçti. II. Abdullah Han’ın bu hareketine Kazak sultanları karşılık verdi. 1583’te Tevekkel Han ile Özbek Han’ı arasında yapılan anlaşma şartı bozuldu. Böylece Tevekkel Han, birçok askerle II. Abdullah hanlığına saldırı yaparak, Sauran, Türkistan, Otrar Sayran şehirlerini işgal etti.

Bu sıralarda II. Abdullah Han ile oğlu arasında taht kavgaları başladı. Tevekkel Han, bu mücadeleden faydalanarak Taşkent yakınlarında II. Abdullah Han’ın ordusunu yendi. Bu galibiyet Kazak Hanlığı’nın otoritesini ve askerî kuvvetini güçlendirdi. Aynı yılın Mart ayında II. Abdullah Han vefat etti ve yerine oğlu Abdulhumin, han oldu. Özbek sultanlarını kollayan Tevekkel Han, 1598 yılının yaz ayında Maveraünnehir’e girdi. Andican, Taşkent ve Semerkand şehirlerini işgal etti. Akrabası Esim Sultan’ı 20 bin askerle Semerkand’a bırakarak, kendisi 70-80 bin askerle Buhara’yı kuşattı. Bu kuşatma 20 gün sürdü. Kuşatma esnasında şehrin kalesi önünde yapılan bir çarpışmada Tevekkel Han ağır yaralandı. Bunun üzerine askerlerine geri çekilmesini emretti ve Taşkent’e geri döndü. Kısa bir zaman sonra da 1598’de vefat etti. Hansız kalan Özbek Hanlığı ile Kazak Hanlığı’nın ağa sultanları toplanarak, savaşı durdurma kararına imza attı. Kazak Hanları’nın uzun yıllar

78_{Tamır, F, “Kazak Hanlığı” a. g. e, s. 651; Magauin M, a. g. e, s. 30.}

40

sürdüren Sır boyundaki şehirleri ve büyük şehir Taşkent’i Kazak Hanlığı’nın içine alarak sona erdi.80

Tevekkel Han, Orta Asya’daki uzun yıllar devam eden savaşlar ile çekişmelerden sonra Moskova ile ilişkileri ele aldı. Rus Çarlığı ile Kazak Hanlığı arasında daha önce başlamış olan diplomatik münasebetler tekrar güçlendi. 1594’te Rus elçisi Tevekkel Han’a geldi. Rus Çarlığı’nın Kazak Hanlığı ile ittifak kurmanın nedeni Sibir Hanı Köçüm Han’a karşı mücadele etmek ve Tevekkel Han aracılığıyla İran Şahı I. Abbas arasında Buhara Hanlığı’na karşı ittifak kurmak idi. Çünkü Köçüm Han da Özbek han neslinden olduğu için Buhara Hanlığı ile ittifak halinde idi. Nitekim Tevekkel Han Taşkent’e saldırınca Kazak Hanlığı ile Buhara Hanlığı arasındaki ittifak bozulduğu gibi, Sibir hanı Köçüm Han ile Kazak Hanlığı’nın da arası açılmıştır. Tevekkel Han Kul-Muhammed’i Rus Çarı Fedor’a elçi olarak göndererek Rus Çarlığında esir düşen yeğeni Oraz Muhammed’i bırakmasını istedi. O, 1580’de Sibir hanı Köçüm ile savaşta esir düşmüştü. Ve ikinci isteği II. Abdullah’a karşı destek vermesini istedi. Ancak Rus çarı Tevekkel’in talebini tam tatmin etmedi. Kazak elçisini boş vadeleriyle geri göndererek Tevekkel Han’a şöyle şart koydu. “1. Buhara Hanlığı ile bize hainlik eden Sibir Hanlığı Köçüm’e karşı yardım edeceksin. 2. Yeğenin Oraz Muhammed’i bırakması için onun yerine kendi oğlunu emanet edeceksin” demişti. Anlaşmalar Tevekkel Han’ı tatmin etmedi. Hanlığın bağımsızlığından ayrılma tehlikesi olduğu için Rus Çarı’nın bütün taleplerinden vazgeçti. Sonuçta Kazak Hanlığı ile Rus Çarlığı arasında ticaret ilişkileri yine de arttı. 81

XVI. Yüzyılın son dönemlerinde Kazak Hanlığı güçlenerek, halk sayısı artarak yerleşim birimleri ve sınırları genişleyerek çok kuvvetli devlete dönüştü. Bu dönemde yer alan tarihi bir olayın biri Köçüm Han idare eden Sibir Hanlığı’nın tarih sahnesinden silinmesi idi. Rus komutanı Ermak’ın ordusu 1582’de Köçüm Han’ın ordusunu mağlubiyete uğratarak tarih sahnesinden sildi. Köçüm han, Orta Asya’ya

80_{Tamır, F, “Kazak Hanlığı” a. g. e, s. 652; Magauin, M, “Tevekkel Han Zamanında”, Kazak}

Edeviyeti 1995, sayı:14, s. 10.

81

41

kaçtı ve orda öldü. Bu zamanlara kadar Sibir Hanlığı altında bulunan Kazak kabileleri Kazak Hanlığı’nın içine girdi.