• Sonuç bulunamadı

I. BÖLÜM

1.5. Kazak Hanlığının Hanları

1.5.3. Kasım Han Devri (1511-1523)

Canibek ile Kerey Hanlardan sonra Kazak hanlığının tahtına Kerey’in oğlu Burunduk (1473/1474-1511) oturdu. Burunduk Han Sırderya kıyısındaki şehirleri Kazak Hanlığına bğlamaya çalıştı. Ancak Han’ın halk içinde otoritesi olmadığı için Semerkand’a göç etti. Sonra Burunduk döneminde asker başı (komutan) lık görevini yapan Canibek Hanın oğlu Kasım Sultan 1511 yılından itibaren iktidarı eline aldı. Kasım Han’ın döneminde Kazak Hanlığı’nın siyasî, sosyal ve ekonomik durumu ilerleme gösterdi. Kazak Hanlığı kuvvetli, temeli sağlam bir memlekete dönüştü. Kasım Han döneminde Kazak hanlığının gelişimine o dönemdeki yazarlar da kaynaklarında yer vermiştir. Mesela Ünlü Babur: “…halkın söylediğine göre, Kazak

sultanları ile hanları arasında hiç birisi bu milleti Kasım han gibi kendisine tabii kılmamıştır. Onun 300 bine yakın atlı askeri vardı” diyor.59 Tarihçi Muhammed Haydar Dulati ise Kasım Hanın bütün Deçti Kıpçak stebinde hükmettiğini, halkın bir milyonu geçtiğini ve Coçudan sonra ondan büyük han olmadığını söylüyor. M. Dulğati, Kasım Han’ın asker sayısının 300 bin olarak gösteriyor.60 Orta asırda yaşayan Kazak âlimi Kadirgali Calayri: “Canibek Hanın oğulları içinde en meşhuru

Kasım Han idi. Uzun süre ata ulusuna (milletine) idare etti. Etrafındaki ulusları kendisine bağlı kıldı. Onun hakkında efsaneler her yerde yaygın, herkese malum”

diye yazıyor.61 Başka tarihçiler ve siyasetçilerde ünlü, meşhur bir Han olduğu hakkında bilgiler vermişlerdir.

Kasım Han’ın hükmettiği dönemdeki Kazak hanlığının kuvveti ve otoritesi uzak memleketlerde de tanındı.62 Kasım Han’ın Kazak Hanlığına han olması tesadüf değildir. XV. yüzyılın sonu, XVI. yüzyılın başındaki Kazak toplumundaki iç

58 Alpargu, Mehmet, “Türkistan Hanlıkları” Genel Türk Tarihi, Ankara, 2002, V, 287-288. 59 Kazakistan Tarihi, Almatı, 1998, II, 395.

60 Duğlati, M H, a. g. e, s. 177. 61Kadırgali, J, a. g. e, s. 56.

32

siyasi gelişmesinin sonucu Kasım Han Kazak Hanlığı’nın gelişmesi ile güçlenmesine gayret etmiştir. Neticesinde Kasım Han bütün Deçt Kıpçak stepinin hanı oldu.

Kasım Han’ın devrindeki Kazak Hanlığının en geniş sınırları teşkil eden topraklarda Kazakların siyasi birliğini tekrar tesis etmeye çaba sarf etti. Fakat olumsuz dış siyasi şartlar, bu amacın tamamıyla gerçekleşmesine fırsat vermedi. Onun devrinde, Çarlık Rusyası, Kazan, Astrahan ve daha sonra Sibirya Hanlıklarını işgal ettikten sonra Kazak bozkırlarının sınırlarına doğru ilerlemeye başlamıştır. Kazak topraklarına Nogaylar, Başkurtlar ve Sibirya Tatarları kitleler halinde gelmeye başladı. Sırderya boyunda Karakalpaklar ortaya çıktı. Bu sırada Yedisu topraklarını, bölgedeki Büyük cüz Kazaklarına baskı yapan Oyratlar (Cungarlar) işgal etmeye başlamıştır.63 Han, kendi kurduğu Kaska Yoluyla64 memleket içindeki durumları düzelterek devletin idaresini güçlendirdi. Kazak Hanlığı birleştirerek bir merkezden idare etme sistemini oluşturdu. O, ulus idarecileri olarak devlet idare etmeye kabiliyetli insanları seçti. XVI. yüzyılın başında Kasım Han uçsuz bucaksız Kazak bozkırındaki hükümdarlığını sağlamlaştırdı. 1514’de Sultan Said’ın Doğu Türkistan’a gitmesi, Kazak Hanlığı’nın Yedisu’daki hâkimiyetinin kuvvetlenmesine sebep oldu. Hanlığın sınırları Yayık nehri civarına kadar genişleyerek, Türkistan bölgesindeki Sırderya, Çu, Talas ve Karatal civarındaki şehirleri içine aldı. Moğol işgalcilerinden sonra, Yedisu dâhil olmak üzere Kazakistan toprakları ve Kazak kabileleri ile boylarının hemen tamamı ilk defa bir devlet çatısı altında birleşti. Kasım Han’a tabi olanların sayısını o dönem yazarları (mesele Muhammed Haydar Dulati) bir milyon olarak göstermektedir. Kazak Hanlığı ile Moskova Devleti arasında elçi bağlantısı gerçekleşerek ikili ilişkiler başladı. Kırım Hanları, Osmanlı Padişahlarına mektup yazarak Kazakların batı yönündeki topraklarının genişlemesinden dolayı endişelerini dile getirdiler.65 Kasım Han dönemindeki Kazak halkının siyasî, idarî ve ticarî merkezi önce Sırderya boyundaki Sığanak şehri idi. Sonra Türkistan şehri Kazak Hanlığına girince Kazak Hanlığının başkenti oldu. Kazak Hanları bu şehirdeki Ak Saray’da (Ahmet Yesevi Külliyesi’nde) oturarak

63 Kazakistan Tarihi, a. g. e, Almatı, 1998, II, 375-376.

64 Kasım Han’ın Kaska Yolu Kazak Hanlığı’nın anayasası olup, ileride geniş bilgi verilecektir. 65 Kazak SSR Tarihi, I, 158; Coldasbayulı, C. “Kazak Handığının Kurulyı Turalı: Kasım Han Turalı”,

33

hanlığını idare etmeye başladılar. Kasım Han, Kazak örfi hukukunu ilk sistemleştiren handır66

1.5.3.1. Kasım Han’ın Dış Siyaseti.

Kasım Han döneminde Kazak Devleti güçlenmiş ve devletin otoritesini arttırarak dış siyasette de epeyce başarılar elde etmiştir. Orta Asya hanlarıyla, Edil (İdil) boyundaki devletlerle, Batı Sibirya Hanlığıyla ve Rusya ile ticari ve diplomatik bağlantılar kurmuştur. Kasım Han döneminde Moğolistan hanlığının Yedisu’da sürdüren idaresi gittikçe zayıfladı. Bu sırada Moğolistan Hanlığı ile Özbek Hanlığı arasında savaşlar devam ediyordu. 1514 yılında Moğolistan hanı Said Han Çu boyundaki Kasım Han’a gelip, Şeybanîlere karşı savaşta yardım etmesini istedi. Kasım Han Kazakların kışlık mekâna göç etme mevsimi yaklaştığından dolayı yardım etmekten vazgeçti. Said Han’ın o sene Doğu Türkistan’a göç etmesi, Kasım Han’ın Yedisudaki idaresinin güçlenmesine sebep oldu.67 XVI. yüzyılın başında Kazak Hanı Kasım Han’ın dış siyasetindeki ana hedefi Sırderya boyundaki şehirleri kendisine bağımlı kılmak idi. Bunun için Maveraünnehr hükümdarı Şeybanî Han ve onun torunlarıyla hiç durmadan savaştı. Muhammed Şeybanî Han Kazak Hanlığının iktisadi yönden gelişmesine engel olmaya çalıştı. Böylece Kazak Hanlığının Sırderya boyundaki verimli yerler ve şehirlere hükmetmesini mani oldu. Şeybanî Han ilk iktisadi darbeyi vurmak için iki memleket arasındaki ticari bağlılığı kopararak, durdurmaya çalıştı. Muhammed Şeybanî Sır kıyısındaki şehirleri Kazak Hanlığının idaresine vermemek için birkaç defa kanlı savaşlar yaptı. Muhammed Şeybanî vefat ettikten sonra torunları arasında taht kavgaları başladı. Bu durumdan istifada eden Kasım Han saldırı yaparak Sayram şehrini istila etti. Sonra Taşkent’i idare eden Şeybanî hanın torunu Suyunış Koca’ya karşı savaştı. Taşkent şehrindeki savaş neticesiz bitti. Sonra Sayram’a tekrar döndüler. 68

Kasım Han’ın vefatı, Muhammed Haydar’ın kaynaklarında 1518 yılı olarak gösterilmiştir. Rus kaynakları ise, 1521 yılında kış mevsiminde Sarayşık

66 Tamır, Ferhat, “Kazak Hanlığı” Türkler, Ankara, 2002, VIII, 650. 67 Karibaeb, B, “Kasım Han”, Egemen Kazakistan, Almatı, 1996, 24 Aralık. 68 Kazak SSR Tarihi, Alma-Ata, 1957, I, 153-154.

34

şehrinde vefat ettiğini söylüyorlar. Kasım Han döneminde Kazaklar bağımsız, bir devlet olarak Orta Asya ve Doğu Avrupa tarafından tanındı. XVI. yüzyıl Kazak Hanlığı’nın sefa sürdüğü zaman oldu. Yeri genişledi, halk sayısı arttı, uluslar arası ilişkiler kuruldu, hanlıktaki kavga, tartışmalar azaldı.69