Tercih Değerlendirmesinde Kullanılan Uyaran Sunum Türler

değerlendirmesinde tek, iki ve çok uyaranlı sunumlar kullanılabilir (Reed, Luiselli, Magnuson, Fillers, Vieira ve Rue 2009). Alan yazında uyaranların sunumuna ilişkin

kullanılan terminolojide farklılıklar söz konusudur. Bazı yazarlar eşli (Parsons ve Reid, 1990; Windsor ve diğerleri, 1994; DeLeon ve Iwata, 1996; Harding, Wacker, Berg, Barretto ve Rankin, 2002 ) ve mecburi seçim (Derby ve diğerleri, 1995) terimlerini iki uyaranın eş zamanlı sunumu için kullanırlar. Çoklu uyaran (DeLeon ve Iwata, 1996; Roane, Vollmer, Ringdahl ve Marcus, 1998), grup (Windsor ve diğerleri, 1994) ve simultane (Houlihan, Bates-Purple, Jones ve Sloane, 1992) terimleri de aynı anda ikiden fazla uyaranın sunumu için kullanılır. Tek madde (Smith, Iwata ve Shore, 1995) ve bireysel (Pace ve diğerleri, 1985) terimleri de tek seferde yalnızca tek bir uyaranın sunulmasını tarif etmek için kullanılır. Bu tartışmanın kapsamında “tek uyaran” terimi, tek bir seferde yalnız bir uyaranın sunumu; “iki uyaran” terimi aynı anda iki uyaranın sunumu ve “çok uyaran” terimi ise ikiden fazla uyaranın sunumundan söz etmek için kullanılacaktır.

Tek uyaranlı sunum: Pace ve diğerleri (1985) tarafından tanımlanan tek uyaranlı (SS-single stimulus) yönteminde her bir uyaran bireysel olarak sunulur ve engelli bireye bu uyarana yaklaşma ya da uyaranı kısa süreli tüketme/kullanma fırsatı sağlanır (Roane, Vollmer, Ringdahl ve Marcus, 1998; Higbee, Carr, ve Harrison 2000; Waldvogel ve Dixon 2008; Rush, Mortenson ve Birch 2010; Rech, 2012). Tercih derecelendirmeleri her bir uyarana gösterilen yaklaşma ya da tüketme/kullanma davranışlarının, toplam deneme sayısına bölünüp 100 ile çarpılması ile elde edilir (Fisher ve Mazur, 1997; Roane, Vollmer, Ringdahl ve Marcus, 1998; Harding, Wacker, Berg, Barretto ve Rankin, 2002; Sturmey, Lee, Reyer ve Robek, 2003; Hagopian ve diğerleri, 2004). Tek uyaranlı tercih değerlendirme kişilerin gerçek uyaranlara yaklaşamamaları (Roane, Vollmer, Ringdahl ve Marcus, 1998) ve tüketmemeleri ile sınırlıdır. Thomson, Czarnecki, Martin, Yu and Martin (2007) ağır düzeyde yetersizlikten etkilenmiş bireyler için tek uyaranlı tercih değerlendirme yönteminin iki uyaranlı tercih değerlendirme yönteminden daha uygun olabileceğini belirtmiştir.

İki uyaranlı sunum: Fisher ve diğerleri (1992) tarafından tanımlanan iki uyaranlı (PS-pair stimulus) yönteminde uyaranlar çiftler halinde sunulur ve bireye bu uyaranlardan birini seçme fırsatı sağlanır (Roane, Vollmer, Ringdahl ve Marcus, 1998; Higbee, Carr, ve Harrison 2000; Waldvogel ve Dixon 2008; Rush, Mortenson ve Birch 2010, Rech, 2012;). Tercihler belirlenirken uyaranın sunulduğu denemelerde tercih edilen deneme toplam deneme sayısına bölünüp 100 ile çapılarak hesaplanır. İki uyaranlı sunum alan

yazında eşli uyaran tercih değerlendirmesi (paired stimulus preference assessment), zorunlu seçim değerlendirmesi (forced-choice assessment),eşli seçim değerlendirmesi (paired choice assessment) olarak karşımıza çıkmaktadır (Rush, Mortenson ve Birch 2010). Bu araştırmada iki uyaranlı tercih değerlendirme olarak kullanılacaktır.

İki uyaranlı sunum yönteminin bazı sınırlıklarının olduğu belirtilmiştir. Bu sınırlamalardan biri, diğer doğrudan tercih değerlendirme yöntemlerine nazaran uygulamada daha uzun bir süre gerektirmesidir (DeLeon ve Iwata, 1996; Fisher ve Mazur, 1997; Roane, Vollmer, Ringdahl ve Marcus, 1998; Harding, Wacker, Berg, Barretto ve Rankin, 2002; Hagopian, Long ve Rush, 2004).

İki uyaranlı sunumla tercih değerlendirmesinin görme yetersizliği olanlar için uyarlamalar yapılarak kullanılabileceği belirtilmiştir. Bu uyarlamalar, fiziksel yardım kullanılarak objelerin incelenmesi ve daha sonra sergilenecek yaklaşma ya da yaklaşmama davranışlarına göre puanlamanın yapılabileceği belirtilmiştir (Matson ve diğerleri, 1999). İki uyaranlı tercih değerlendirme en yaygın kullanılan tercih değerlendirme yöntemidir (Rush, Mortenson ve Birch 2010).

Çok uyaranlı sunum: Çok uyaranlı sunumda, yetersizlikten etkilenmiş birey eş zamanlı olarak bir anda sunulan üç ya da daha fazla sayıda uyaranlardan birini seçmek durumunda bırakılır (Roane, Vollmer, Ringdahl ve Marcus, 1998; Higbee, Carr, ve Harrison 2000; Waldvogel ve Dixon 2008; Rech, 2012). Çok uyaranlı sunum yöntemi kullanarak tercih belirlenirken her bir uyaranın seçildiği sayısı toplam deneme sayısına bölünüp 100 ile çarpılarak tercih yüzdeleri hesaplanır (Hagopian, Long ve Rush, 2004; Windsor ve diğerleri, 1994). Çok uyaranlı sunumla yapılan tercih değerlendirmesi, bireylerin uyaranın tercih derecesini bilememeleri veya belirleyememeleri ile sınırlıdır (Roane, Vollmer, Ringdahl ve Marcus, 1998).

Çok uyaranlı sunum yöntemini DeLeon ve Iwata (1996) tekrar yerleştirmesiz olarak uygulamıştır. Bu yöntemde bir grup uyaran (çok uyaran sunumu) deneğin önüne konulmuş ve denek bir uyaranı seçtiğinde o uyaran seriden alınmış ve o oturumdaki diğer denemelerde seriye katılmamıştır. Bu uygulama tekrar yerleştirmesiz çok uyaranlı sunum (multiple-stimulus without replacement - MSWO) olarak tanımlanmıştır (Roane, Vollmer, Ringdahl ve Marcus, 1998; Waldvogel ve Dixon 2008; Rush, Mortenson ve

Birch 2010). Tekrar yerleştirmesiz çok uyaranlı tercih değerlendirmesinde tercih hieyarişisi belirlenirken yaklaşma metodu (approach method) ve nokta ağırlığı metodu (point weighting method) kullanılabilir. Yaklaşma metodunda, deneklerin yaklaşma davranışı sergilediği uyarana yönelik tüm oturumlarda sergilediği yaklaşma davranışı toplam deneme sayısına bölünüp 100 ile çarpılarak tercih yüzdesi hesaplanır. Nokta ağırlığı metodunda ise, seçilen uyarana verilen puan o uyaranın deneğin önüne kaçıncı kez yerleştirilişine göre puanlanmasını ifade etmektedir. Örneğin: deneğin önüne 7 uyaran sıralandığında ilk denemede seçtiği 7, ikinci denemede seçtiği 6, üçüncü denemede seçtiği 5, dördüncü denemede seçtiği 4, beşinci denemede seçtiği 3, altıncı denmede seçtiği 2, yedinci denemde seçtiği 1 ile seçim yapmadığı da 0 ile puanlanmasını belirtmektedir. Bu şekilde puanlanan tercih maddelerinin puanları planlanan oturum sayısı boyunca hesaplanıp yüzdelikleri alınarak tercih hiyeraşisi belirlenebilir (Ciccone, Graff ve Ahearn, 2005).

Carr, Nicolson ve Higbee (2000) çok uyaranlı tercih değerlendirmesini uyaran sayısını ve deneme sayısını azaltarak özet olarak uygulamıştır.

Tercihler değerlendirilirken bu yöntemlerin biri ya da birkaçı bir arada kullanılabilir. Buna dair yapılan araştırmalar, ilgili araştırmalar kısmında yer almaktadır.

Tercih değerlendirmesinin, bireylere günlük yaşamda sunulabilecek çeşitli seçeneklere aşina olmalarını sağlamak için (Ülke-Kürkçüoğlu, 2007b) ve seçim yapma fırsatı sağlamak için (Parson ve Reid, 1990; Stafford, 1999) kullanılabileceği belirtilmiştir. Tercih değerlendirmesi yapıldıktan sonra bu araştırmada seçim yapma becerisinin öğretimi hedeflenmektedir. Bu yüzden ilerleyen bölümülerde seçim yapmaya ilişkin bilgiler yer almaktadır.