Ağır ve Çoklu Yetersizliği Olan Bireyler ve Yaşam Sorumluluğu

1990’lı yıllarda yaşam sorumluluğu alma kavramı oldukça önem kazanıp yetersizliği olan genç ve yetişkinlerin yaşam sorumluluğu almalarını sağlamak ve artırmak için araştırmalar yapılmaya başlanmıştır. Yaşam sorumluluğu çeşitli şekillerde tanımlanabilir. Wehmeyer yaşam sorumluluğunu, yaşam kalitesini geliştirmek veya kazanmak için kişinin yaşamında önceliği olan eylemlerden birine imkan vermesi olarak tanımlamıştır (Carter, Sisco ve Lane, 2011). Field, Martin, Miller, Ward ve Wehmeyer (1998) ise yaşam sorumluluğunu; özerk davranış, kendini düzenleme ve amaca yönelik olmak için bir kişiye olanak sağlayan bilgi, beceri ve inançların kombinasyonu olarak tanımlamıştır.

Martin ve Marshall (1995)’e göre, yaşam sorumluluğunu alan kişi; nasıl seçeceğini, neyi isteyeceğini, birşeyi (istediği şeyi) nasıl alacağını bilir. Kişisel ihtiyaçlarının farkındadır. Kendiyle ilgili amaçları seçer, ısrarcı bir şekilde onlara ulaşmak için çaba sarf eder. Ayrıca, kendi savunuculuğunu en iyi şekilde yapar.

Field, Martin, Miller, Ward ve Wehmeyer (1998)’e göre yaşam sorumluluğunu alan kişi;

 Kişisel tercihlerinin, ilgilerinin, güçlük ve sınırlılıklarının farkındadır.  İstek ve ihtiyaçları arasındaki farkı fark edebilir.

 Tercihleri, ilgileri, istekleri ve ihtiyaçları doğrultusunda seçimler yapabilir.  Kararların sonuçlarını tahmin etmek için çoklu fırsatları düşünür.

 İhtiyaç duyduğunda eyleme başlar ve eylemi sürdürür.

 Önceki kararların sonuçlarını temel alarak kararları değerlendirir ve geleceğe yönelik kararları gözden geçirir.

 Amaçları oluşturur ve amaca yönelik çalışır.  Problemleri çözer.

 Diğerlerine bağımlılık/bağlılığın (interdependence) farkına varırken bağımsızlık için çabalar.

 Kendi savunuculuğu yapar.

 Kendini değerlendirir.

 Becerileri uyarlar ve bağımsız olarak yapar.  Israrcıdır.

 Amaca ulaşmak için ikna etme, anlaşma ve uzlaşma gibi iletişim becerilerini kullanır.

 Eylemler ve kararlar için sorumluluğun farkına varır.  Özgüven sahibidir.

 Övünç duyar.  Yaratıcıdır.

Yaşam sorumluluğunu almanın çok önemli yedi bileşeni olduğu belirtilmiştir. Bunlar; A. Karar verme, B. Problem çözme, C. Seçim yapma, D. Kendini yönetme, E. Kendi farkındalığı, F. Kendi savunuculuğu, G. Amaç oluşturmadır (Carter, Sisco ve Lane, 2011, Collins, 2007; Powers, 2005 ).

Yaşam sorumluluğu alma yaşam boyu devam eden bir süreçtir (Holverstott, 2005). Öğrenciler büyürken özellikle de ergenliğe girerken yaşam sorumluluğu alma daha önemli olmaktadır (Collins, 2007). Çünkü bu dönemde kendini ispatlama, kendini karşı cinse beğendirme gibi durumlar söz konusu olduğu için bireylerin yaşamında ve yaşadığı çevrede yaşam sorumluluğu alma daha bir önem kazanmaktadır.

AÇYE olan bireylerin bilişsel yetenekleri ve iletişim becerileri oldukça sınırlı olduğu için yaşam sorumluluğu alma becerileri oldukça sınırlıdır (Collins, 2007). İletişim becerilerindeki sınırlılık nedeniyle seçimini karşı tarafa iletememekte, tercihlerini belirtememekte, problemleri çözmek için gerekli becerileri sergileyememekte ve kendi savunuculuğunu yapamamaktadır. Ayrıca AÇYE olan bireylerin yaşıtlarına uygun zihinsel beceriler sergileyememeleri ve iletişim problemlerinden kaynaklı olarak çevresindeki bireyler AÇYE olan birey yerine karar vermekte, tercih yapmakta, seçimler yapmakta, problemleri çözmekte ve AÇYE olan bireyleri savunmaktadırlar. Bu gibi durumlarda AÇYE olan bireylerin çevresindeki bireyler AÇYE olan bireylerin yerine yaşam sorumluluklarını üstlenmişlerdir. Bu yüzden AÇYE olanbireylerde yaşam sorumluluğunu alma davranışları gelişmemektedir. Bunun dışında AÇYE olan bireylerde yaşam sorumluluğu almanın gelişmesindeki engeller; ilgi eksikliği, korku, utanma ve

bakımını yapan kişilerin bu bireylere yaşam sorumluluğu alma fırsatı vermemesinden kaynaklandığı sayılabilir (Powers, 2005).

Yaşam sorumluluğu alma AÇYE olan bireylerin yasal hakkıdır (Collins, 2007; Wood, Fowler, Uphold ve Test, 2005). Ayrıca AÇYE olan öğrencilerin eğitimlerinde başarılı sonuçlara ulaşmaları için yaşam sorumluluğunu alma çabalarını geliştirmek oldukça önemlidir (Wehmeyer ve Powers, 2007).

AÇYE olan bireylerde yaşam sorumluluğu almayı yerleştirmek sınırlı bilişsel yetenekleri ve iletişim becerileri nedeniyle oldukça zor olmaktadır (Collins, 2007). AÇYE olan bireylerin yaşam sorumluluğunu almaları için: (1) Yaşam sorumluluğu almalarına yönelik seçim yapma fırsatları erken yaşlardan itibaren bu bireylerin müfredatlarında yer almalıdır. (2) Gereksinim duyan öğrencilere seçim yapmanın nasıl uygulanacağının öğretilmesi gerekebilir. (3) Orta ve ağır düzeyde yetersizliği olan bireylerin tercihlerinin ifadesi olan, uyaranı kabul veya reddetmeyi belirten yüz ifadelerini, sesleri, vücut dilinin ve bağlılık süresinin farkında olunması gerekmektedir. (4) BEP toplantılarını öğrencilerin yaşam sorumluluğu alma fırsatı olarak kullanılmalıdır. (5) Müfredat boyunca öğretimlerde yaşam sorumluluğu alma modelini kullanılmalıdır (Collins, 2007).

AÇYE olan bireylerin tercih ve seçimlerinin bilinmesi onların yaşam kalitesini daha fazla zenginleştirir. Yaşam sorumluluğu alma süreci müfredat boyunca, müfredatın içine gömülmelidir. Öğrencilere erken yaşlardan itibaren seçim yapma fırsatları sağlanmalıdır. Bunlar, günlük program akışında sınıflarda, etkinliklerde, partnerlerde, yemek veya atıştırma zamanında, boş zamanı harcamaya yönelik etkinliklerin seçiminde, seçim fırsatları sunularak sağlanabilir (Collins, 2007).

Eğitimciler, bireylerin yaşam sorumluluğunu alma davranışlarını artırmak için, yardım etmelidirler (Wehmeyer, Field, Doren ve Mason, 2004). Bunun için: (1) öğrencilerini neyin motive ettiğini bulmalıdırlar. (2) Öğrencilerin öncelikli tercihleri ve ilgilerini tespit etmeli. (3) Bunu anlamlı ve gerçek etkinliklerle yapmalı. (4) Gerekli durumlarda seçim yapmasına ve karar vermesine izin verilmeli. (5) Nasıl etkili seçim yapacağı öğrenciye öğretilmeli. (6) Okul günlerinin her bölümüne seçim yapma gömülmeli. (7) Öğrencilere, öğrenecekleri şeylere karar vermede aktif rol verilmeli. (8)

Karar vermeyle ilgili duygusal süreçlerin farkında olunmalı. (9) Duygusal olarak kendini düzenlemesi için öğrenciye olanak sağlanmalı. (10) Amaçlı ortamlara katılmak için öğrencilere izin verilmeli. (11) Amaçlara yönelik kendini izleme (self monitor) öğrencilere öğretilmeli. (12) Ödülü kazanmak için cezbedici uyaranlara direnmek ve ne olursa olsun ödüle ulaşma sağlanmalı. (13) Yaşam sorumluluğunu artırmak için müdahalede yeni stratejiler geliştirmeli. (14) Yaşam sorumluluğu alma yaşam boyu devam eden bir süreçtir bu yüzden eğitimciler öğrencileriyle birlikte yetiştiği ve geliştiğinin farkında olmalı. (15) Öğrencilerini aktif olarak dinlemeli, hisleri ve duygularını anlamalı. (16) Davranışın bir iletişim yolu olduğunu unutmamalı. (17) Önkoşul becerileri öğretmeli. (18) Yaşam sorumluluğu almayı artırmak için yardımcı akranlar görevlendirmeli. (19) Her öğrenciyi kabul edip değerli görmelidir. Öğretmenler eğitim ortamlarında bunları uygularlarsa öğrencileri yaşam sorumluluğu almaya yönelik bilgi ve becerileri öğreneceklerdir (Holverstott, 2005).

Yukarıda da belirtildiği gibi yaşam sorumluluğu almayı öğretmek için bireylere problem çözme fırsatı, tercihini belirtme, seçim yapma, kendini savunma gibi fırsatların verilmesi ve bu becerileri sergilemek için uygun ortamların oluşturulması gerekmektedir. Ayrıca yaşam sorumluluğu alma becerileri, kendi kendine öğretim (self-instruction), kendini izleme (self-monitoring), kendini pekiştirme (self-reinforcement) gibi doğrudan öğretimi temel alan kendini yönetme stratejileri ile, rol oynama, üst bilişsel stratejilerle ve beyin fırtınası ile de öğretilebilir (Wehmeyer ve Schwartz, 1997).

Yaşam sorumluluğu alma kendi içerisinde pek çok beceriyi kapsamaktadır. Bu beceriler içerisinden seçim yapma becerisi ve fırsatını teşvik etmek yaşam sorumluluğu almanın odak noktasıdır (Shogren, Faggella-Luby, Bae ve Wehmeyer, 2004).