Ağır ve Çoklu Yetersizliğin Tanımı

Ağır ve çoklu yetersizlik; çocuğun zihinsel, duygusal, fiziksel problemlerinin bir ya da birkaçının bir arada görülmesi ile birlikte toplumsal yaşama daha bağımsız katılabilmesi ve var olan potansiyelini daha iyi kullanabilmesi için normal sınıf ya da özel eğitim programlarında sunulan hizmetlerin dışında eğitsel, sosyal ve psikolojik ya da tıbbi hizmet gereksinimlerinin olması durumu olarak tanımlanmaktadır (Tekin-İftar, 2005). Ayrıca ağır ve çoklu yetersizliğin, ağır düzeyde bilişsel ve ağır düzeyde motor yetersizliği kapsadığı belirtilmektedir (Petry ve Maes 2007; Petitpierre, Wolf, Benz, Adler, 2007; Vlaskamp ve Putten, 2009). AÇYE olan bireyler; ağır düzeyde bilişsel yetersizliğe bağlı özellikler, ek yetersizlikler (görme, işitme, iletişim yetersizliği, fiziksel yetersizlik…), duyu kaybı ve davranış problemleri sergileyebilirler ( Changnon, 2002; Petry ve Meas, 2007). AÇYE olan bireylerin homojen ve heterojen özellikleri görülmekle birlikte diğer yetersizlik türlerine göre bireylerde heterojen özellikler oldukça fazla görülmektedir (Petitpierre, Wolf, Benz, Adler, 2007).

AÇYE terimi, olası yetersizlik kombinasyonlarını barındıran bir ifadedir (Bryant, Smith ve Bryant, 2008). Ağır ve çoklu yetersizlik kategorisinde orta ve ileri derecede zihinsel yetersizlik, otizm spektrum bozukluğu ve çoklu yetersizlik yer almaktadır

(Kırcaali-İftar, Tekin-İftar, 2009). Bu bölüm kapsamında AÇYE çatısı içerisinde yer alan zihin, işitme ve görme yetersizliği, çoklu yetersizlik, ikili tanı (zihinsel yetersizlik ve zihinsel hastalık), ikili duyusal bozukluk hakkında bilgiler yer almaktadır.

Zihinsel Yetersizlik: Zihinsel yetersizlik, zihinsel işlevlerde ve günlük sosyal ve pratik becerileri kapsayan uyumsal davranışlardaki önemli sınırlılığı ifade etmektedir (AAİDD, 2012). Zihinsel yetersizliğin ifadesinde çeşitli terimler kullanılmıştır. Bu terimler içinde ülkemizde kullanılan terimler, zihin engeli, zihin özrü ve zihinsel öğrenme yetersizliği olarak kullanılmaktadır (Eripek, 2005). Zihinsel yetersizliğe sahip, zihinsel yetersizliği olan bireyler Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliğinde (2006) hafif, orta, ağır ve çok ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan bireyler olarak gruplanmıştır.

Hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olan çocuklar okula başladıklarında ya da 2- 3. sınıflarda; orta düzeyde zihinsel yetersizliği olan çocuklar ise okul öncesi dönemde; ağır ve çok ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan bireyler ise doğumda ya da doğumdan hemen sonra tanılanırlar (Çifci Tekinarslan, 2010).

İşitme Yetersizliği: İşitme kaybı, çok hafif dereceden çok ileri dereceye kadar farklılık gösteren işitme duyarlılığındaki yetersizliktir. Başka bir ifade ile işitme testi sonucunda bireyin aldığı sonuçların normal kabul edilen değerlerden farklı olması durumudur. İşitme yetersizliğinin derecesi odyolojik ölçümlere göre hafif, orta, ileri ve çok ileri olarak betimlenmektedir (Avcıoğlu, 2010; Tüfekçioğlu, 2002).

Görme Yetersizliği: Görme yetersizliği olan birey, yasal ve eğitsel olarak iki şekilde tanımlanabilir. Yasal tanıma göre kör, tüm düzeltmelerle birlikte olağan görme gücünün 1/10'ine yani 20/200'lik görme keskinliğine ya da daha azına sahip olan ya da görme alanı yirmi derecelik açıyı aşmayan kişilere denir (Özyürek, 2002; Şafak, 2009). Eğitsel tanıma göre: Görme keskinliği kaybından ağır derecede etkilenmiş olup öğretimini dokunarak okuduğu kabartma yazıyla (Braille'le) ve konuşan kitaplardan dinleyerek sürdürmeye gereksinimi olan bireyler görme engelli birey olarak tanımlanmaktadır. Az gören ise, büyüteçlerle normal puntolu ve büyük puntolu yazılı materyali okuyabilen görme engellilerdir (Özyürek, 2002; Şafak, 2009).

geriliği, konuşma geriliği, ortopedik engel, öğrenme problemleri, otizm veya otizm benzeri davranışların eşlik ettiği iletişim sorunları, çeşitli nörolojik problemler (özellikle beyin felci) ve bunlara benzer birtakım yetersizliklerin iki veya daha fazlasına sahip olma durumu olarak tanımlanmıştır (Bahçıvancıoğlu Yazıcı, 2009; Şafak, 2012). Çoklu yetersizliği olan birey ise; birden fazla alanda yetersizliği olan ve sadece bir alandaki yetersizliği temel alınarak özel eğitime yerleştirilen ama birleşik engelinden dolayı bu eğitimden yararlanamayan bireyleri kapsamaktadır (Sazak Pınar, 2010).

Mansell (2010), çoklu yetersizliğin, ağır düzeyde yetersizlik kategorisinde değerlendirilmesi gerektiğini ve çoklu yetersizliği olan bireylerin zekâ puanlarının 20’nin altında olduğunu belirtmiştir. Çoklu yetersizliği olan öğrencilerin sınırlı anlama yetenekleri, görme, işitme ve ortopedik yetersizlikleri ve epilepsi, cerebral palsi gibi süreğen hastalıkları vardır (Mansell 2010). Sadece bir yetersizliğe sahip olmak, yaşamın gerektirdiği koşulları karşılama için büyük bir engel iken, çoklu yetersizliği olan birey bu zorlukların iki katı ile karşı karşıya kalmaktadır (Cavkaytar ve Diken, 2005).

Zihinsel Yetersizlik ve Psikolojik Rahatsızlık: Zihinsel yetersizlik ve psikolojik rahatsızlık birbirinden farklı durumlardır. Zihinsel yetersizliği olan birçok insanda psikolojik rahatsızlık yoktur veya tam tersi psikolojik rahatsızlığı olan birinin zihinsel yetersizliği olmayabilir. Ancak bazen ikili tanı da koyulabilir. Kişide zihinsel yetersizlik ve psikolojik rahatsızlığın bir arada olduğu bazı durumlar vardır. Zihinsel yetersizlik ile birlikte görülebilecek psikolojik rahatsızlıklar; kişilik bozuklukları, duygusal bozukluklar, kaygı bozuklukları, psikotik bozukluklar, kaçınma bozuklukları, paranoid kişilik bozuklukları, ciddi davranış problemleridir (Westling ve Fox, 2000).

Görmeyen-İşitmeyen: Yetersizlikler içerisinden seyrek görülen ikili duyusal bozukluk genellikle görme ve işitme sistemlerinin yetersiz çalışması olarak tanımlanmaktadır (Wittich, Watanabe ve Gagne, 2012). İki duyu yetersizliği olarak görünen görmeyen-işitmeyen (deafblind) olma durumu çoğu zaman AÇYE kategorisi içinde yer almamaktadır. Görmeyen-işitmeyen bireyler, hem duyma hem de işitme yeteneklerini kaybettikleri için onların ihtiyaçları sıra dışıdır ve görmeyen-işitmeyen bireyler; ağır iletişim problemleri, gelişimsel ve iletişimsel ihtiyaçlarından dolayı sadece işitme, sadece görme yetersizliği olan çocuklar için hazırlanan eğitim programlarından yararlanamazlar (Downing ve Peckham-Hardin, 2006; Şafak, 2012).

Farklı yetersizlik kombinasyonlarını barındıran AÇYE olan bireyleri betimlemek için genel geçer özelliklerden bahsetmek çok da kolay değildir. Çünkü bu bireylerin yetersizliklerden etkilenme dereceleri de birbirinden farklılık göstermektedir (Şafak, 2012). Bu öğrencilerin farklılıkları olduğu gibi benzerlikleri de vardır. Ancak farklılıkları benzerliklerinden daha fazladır (Akçamete, 1992). Bu yüzden ağır ve çoklu yetersizlik çatısı altında gruplandırılan bireylerin ortak özellikleri aşağıda yer almaktadır.