Temsiliyet Kısa yolu

Temsiliyet (representativeness) kısa yolu, koĢullu olasılıkların belirlenmesiyle ilgilidir. Zihinsel kısa yollar kullanarak, bir nesnenin veya olayın A'nın bir sınıf veya sürecine ait olma olasılığı belirlenir (Subash, 2012: 17). Tversky ve Kahneman'ın (1974) çalıĢmasında "A nesnesinin B sınıfına ait olma ihtimali nedir? Olayın B aĢamasından kaynaklanma ihtimali nedir?

49

Süreç B'nin olay A'yı oluĢturması ihtimali nedir? gibi sorulara cevap verirken bireylerin, A'nın B'yi temsil derecesine göre, yani A'nın B'ye ne derece benzediğine göre değerlendirici zihinsel kısa yollar kullandığı ifade edilmiĢtir. Örneğin, A, B'yi oldukça iyi temsil ediyorsa, A'nın B'den kaynaklanma ihtimali yüksek olarak değerlendirilir. Öte yandan A, B'ye benzemezse, A'nın B'den kaynaklanma ihtimali düĢük olarak değerlendirilir (Tversky ve Kahneman, 1974: 1124).

Tversky ve Kahneman tarafından ayrıntılı olarak tartıĢılan temsiliyet kısa yolunun önemli bir belirtisi, bireylerin gerçekten rastgele dizilerde kalıplar gördüklerini düĢünmeleridir (Barberies, Shleifer ve Vishny, 2005: 431). Tecrübe ettikleri kadarını genele yaymaya eğilimli yatırımcılar, oluĢturdukları peĢin yargılara göre karar verirler (Bayrak, 2012: 10). Temsiliyet kısa yolunun bir sonucu bireylerin değer taĢısa da taĢımasa da özel detaylara çok değer vermeleri ve temel bilgiyi gözden kaçırmalarıdır (TurguttopbaĢ, 2008: 124). Yatırımcılar, aslında rastgele olan bir bilgiyi algılamak için hızlı düĢünüyor olabilirler. Ayrıca gelecekte bir performansın göstergesi olarak bir varlığın geçmiĢ performansını da yanlıĢ algılayabilirler. Bu Ģekilde oluĢan bir önyargı, yatırımcıların uzun vadeli yatırımlarında yatırım ortalamalarının düĢmesine neden olmaktadır (Bhattacharya, 2012: 151). Grether tarafından 1980 yılında yapılan deneyler, bireylerin yeni eklenen bilgilere önceki bilgilerden daha fazla ağırlık verdiklerini ortaya koymaktadır. Dolayısıyla, temsiliyet kısa yolunun kullanımı, sistematik hatalara neden olabilir. Çünkü bireyler, belirli bir olay türünün sistematik nedenlere sahip olabileceğine inanmaya hazırdır (Grether 1980‘den akt. Manzan ve Westerhoff, 2005: 680).

Temsiliyet kısa yolunun bir baĢka sonucu bireylerin, Kahneman ve Tversky tarafından küçük sayılar yasası (law of small numbers) veya örneklem büyüklüğü ihmali (sample size neglect) olarak adlandırılan yasaya inanmalarıdır. Ġstatistikteki Büyük Sayılar Kanununa göre, bir örneklemin içinden çıktığı ana kütle hakkında bilgi verebilmesi için, örneklemin yeterince büyük olması gerekir. Diğer taraftan, psikolojideki Küçük Sayılar Kanunu‘na göre ise, büyük popülasyonlar içerisinden çıkarılan küçük örneklemler büyük

50

örneklemin bütün özelliklerini aynen temsil etmektedir. Örneğin sekiz kiĢinin kamyon Ģoförü iki kiĢinin muhasebeci olduğu on kiĢilik bir gruptan rastgele seçilen bir kiĢinin mesleğini tahmin etmeleri istenmektedir. Ġlk durumda, on kiĢide aynı Ģekilde giyinmiĢ ve aralarından seçilen kiĢinin kamyon Ģoförü mü yoksa muhasebeci mi olduğunun tahmin edilmesi istenmiĢtir. Ancak ikinci durumda, belirsizlik unsuru eklenerek, on kiĢiye de farklı kıyafetler giydirilmiĢ ve bir takım elbise giyen bir bardak ve bir evrak çantası taĢıyan bir kiĢi içlerinden seçilmiĢtir. Bu durumda, katılımcıların çoğunluğu bu kiĢinin bir muhasebeci olduğuna karar vermiĢ olsa da, bu kiĢinin bir kamyon Ģoförü olma olasılığı daha fazladır. Fakat bu deneye katılan katılımcılar giyilen takım elbise, bardak ve evrak çantası olan bireyi muhasebeciye daha fazla benzettiklerinden kamyon Ģoförü olma ihtimaline çok fazla ağırlık vermemiĢlerdir (Aguiar ve Sales, 2010: 326; AktaĢ, 2012: 109; Bayar, 2012: 69; Kahyaoğlu ve Ülkü, 2012: 55).

Temsiliyet kısa yolunun diğer bir sonucu örneklem boyutunun ihmalidir. Örneklem boyutunu ihmal etmek, insanların baĢlangıç veri sürecini bilmediği durumlarda, çok az veri ile çok hızlı çıkarımda bulunarak karar alacakları anlamına gelir. Bu durum ―sıcak el‖ fenomeniyle açıklanır. Sıcak el fenomenine göre, spor tutkunlarının birkaç maçtır üst üste sayı kazanan bir basketbolcunun diğer maçlarda da puan kazanacağına ikna olmalarına neden olacaktır. Örneğin, yatırımcılar tarafında dört iyi hisse senedi seçen bir finansal analistin vasat bir analist olmayacağı düĢüncesiyle yetenekli olduğuna inanılması sıcak el fenomeni ile açıklanmaktadır (Barberis ve Thaler, 2003: 1065).

2007 çalıĢmasında Shefrin, temsiliyet kısa yolunu yazı tura örneği ile açıklamıĢtır. Buna göre, bir madeni para 5 defa havaya atılmıĢ ve her defasında yazı gelmiĢtir. Madeni paranın, 6. defa havaya atıldığında yazı veya tura gelme ihtimali nedir? diye sorulduğunda, olasılık %50 olmasına karĢın, bazı bireylerin tura gelme olasılığını daha yüksek olasılıkta tercih ettiği saptanmıĢtır. Bu yanılsama, davranıĢsal finansta ―kumarcı yanılgısı‖ olarak adlandırılmakta ve temsiliyet kısa yolunun bir ürünü olarak kabul edilmektedir (Shefrin 2007‘den akt. Sezer, 2013: 74).

51

Ayrıca temsiliyet kısa yolunun etkisi altındaki bireyler, eski kaybedenlerin gelecekte kazananlar olma eğiliminde olduğunu düĢünerek aĢırı tepki verme eğilimindedir. Diğer bir ifade ile hisse senedi piyasasındaki aĢırı tepki, belirli bir hisse senedinin, hisse senedi ile iliĢkili son zamanlarda ortaya çıkan iyi (kötü) haberlerin bir sonucu olarak, hisse senedi fiyatının aĢırı artmasını (azalması) önermektedir. Böylece, bir hisse senedinin içsel değeri hakkında emin olunmadığında yatırımcılar, firmanın değeri hakkında çok iyimser ve/veya çok kötümser olacaktır (Aguiar ve Sales, 2010: 327). Bu durum da firmanın hisse senedi fiyatının olması gereken değerinin üstünde/altında fiyatlanmasına neden olan aĢırı tepkiye yol açacaktır. Piyasadaki yatırımcılar belli bir süre sonra aĢırı tepkiyi fark edecek ve düzeltme hareketi yaparak piyasadaki hisse senetlerinin olması gereken değerine geri dönmesini sağlayacaktır.

Chang, Jiang ve Kim (2009) 1989–2005 tarihleri arasında sevilen Süper Bowl reklamlarından yola çıkarak temsiliyet kısa yolunun ticari reklam yayınlayan firmalarda daha yüksek getiriye neden olup olmadığını araĢtırmıĢlardır. Sonuçlar, sevilen reklamlara sahip firmaların, Super Bowl'un izlendiği günlerde daha yüksek getiri elde ettiğini göstermiĢtir ve bu durum temsiliyet kısa yolu etkisiyle uyumlu bir bulgudur.

Kahyaoğlu ve Ülkü (2012) çalıĢmasında temsiliyet kısa yolunun bireysel hisse senedi yatırımcılarının risk alma eğilimleri üzerindeki etkisi incelenmiĢtir. Yapılan analiz sonucunda bireysel hisse senedi yatırımcılarının yatırım kararlarının hisse senetlerinin geçmiĢ performanslarına duyarlı olduğu ve bu duyarlılığın en fazla son bir günlük getirilerde görüldüğü tespit edilmiĢtir. Elde edilen bu sonuç temsiliyet kısa yolunun bireysel yatırımcıların risk algıları üzerinde etkili olduğunu Ģeklinde ifade edilmiĢtir.

52