Tarihi Gelişimi ve Hukuki Niteliği

İlk zamanlarda fideicommissum’un sadece mirasçıya yapılan bir rica niteliğinde olduğu;²⁵⁷ İmparator Augustus döneminde ise devirle yükümlü olan kimsenin, tereke borçlarından sorumlu tutulması ile fideicommissum’a hukuki bir nitelik kazandırıldığı ifade edilmektedir.

253 Bu davalara, praetor fideicommissarius adı verilen özel görevli iki praetor tarafından bakılmış, daha sonra bunların sayısı Titus zamanında bire indirilmiştir. Küçükgüngör, Testamentum, s.230.

254 Honig, Roma, s.265; Berger, s.470-471; Schulz, s.312; Oğuzoğlu, s.317; Küçükgüngör, Testamentum, s.230; Di Marzo, s.531; Umur, Lügat, s.72.

255 Küçükgüngör, Testamentum, s.232.

256 Bir miktar parayı emanet olarak kimseye, emanet veren kimsenin ölümünden sonra bu parayı üçüncü bir kimseye vermesi konusunda ve bir başkasının aile evladına veya kölesine legatum yolu ile bırakılan belirli bir mal için paterfamilias veya dominus’a da fideicommissum ile bir yükümlülük getirilebilir.

Küçükgüngör, Testamentum, s.234-235.

257 Di Marzo, s.529.

56

M.S. 56 yılında ise, devir ile yükümlü olan kimseler, praetor hukuku tarafından mirasçı olarak kabul edilerek terekenin zilyedi sıfatı ile expectio’lardan ve interdictum’lardan²⁵⁸ yararlanma imkanına sahip olmuşlardır.

İmparatorluk Dönemi’nde legatum ve fideicommissum kavramlarının birleşmeye başladığı; Iustinianus Hukuku’nda aralarında belirgin bir fark kalmadığı ve bağımsız olarak yapılmalarının kabul edildiği ifade edilmektedir.²⁵⁹

3) Türleri

a. Fideicommissum Universitatis

Fideicommissum universitatis (külli belirli mal vasiyeti) olarak isimlendirilen bu tasarruf ile mirasçı atama tasarrufu gerçekleştirildikten sonra atanmış mirasçıdan, terekenin tamamının veya bir kısmının, hukuken mirasçı haline getirilemeyen bir kimseye devredilmesi rica edilirdi.²⁶⁰

Fideicommissum universitatis’te atanmış mirasçı, terekenin tamamını devir ve teslim ile yükümlüdür. Devredilen terekeye aktiflerin yanı sıra terekenin pasifleri de dahil olduğu için terekenin borçları da stipulatio yoluyla²⁶¹ fideicommissum lehtarına devredilirdi.²⁶² Ancak devir işleminden sonra atanmış mirasçının, mirasçı sıfatı ortadan kalkmadığı için tereke borçlarından sorumluluğu da devam ederdi.²⁶³

Fideicommissum’da terekenin tamamını veya bir kısmını iade etmek zorunda olan atanmış mirasçılar, bu durumdan herhangi bir yarar sağlamadıkları için, mirası kabul etmeyerek fideicommissum’un sona ermesine neden olmaya başlamışlardır. Bu sakıncayı

258 Interdictum, bir fiilin işlenmesine engel olabilmek için praetor tarafından alınan önlemlerdir. Honig, İndeksler, s.491.

259 Oğuzoğlu, s.318.

260 Umur, Ders Notları, s.519; Küçükgüngör, Testamentum, s.236.

261 Mirasçı ile lehtar arasında varsayıma dayalı bir satım işlemi yapılarak terekenin tamamını veya bir kısmı, mirasçı tarafından alıcıya devredilirdi. İlk zamanlarda devir işlem sırasında, karşılıklı olarak alacak ve borç stipulatio’larının yapılması gerekmekte iken Neron zamanında çıkarılan senatusconsultum Trebellianum ile stipulatio yapma ihtiyacı ortadan kaldırılmıştır. Küçükgüngör, Testamentum, s.237-238.

262 Günal, Vasiyet, s.440.

263 Küçükgüngör, Testamentum, s.237.

57

engellemek için çıkarılan senatusconsultum Pegasianum²⁶⁴ ile terekeyi devir ile yükümlü olan mirasçılara, terekenin ¼’ünü koruma hakkı tanınarak tereke borçlarından sadece mirasçı sorumlu tutulmuştur.

Senatusconsultum Pegasianum ile senatusconsultum Trebellianum’un birlikte uygulanmaları bazı sorunlara neden olduğu²⁶⁵ için, Iustinianus Dönemi’nde simplicitas (basitlik) ilkesi gereğince, senatusconsultum Pegasianum yürürlükten kaldırılarak sadece senatusconsultum Trebellianum uygulanmaya başlanmıştır. Bununla birlikte, mirasın ¼ payının korunması ve kabule zorlamaya ilişkin senatusconsultum Pegasianum’da yer alan hükümler yürürlükten kaldırılmamış ve fideicommissarius tam anlamıyla bir heredis loco (mirasçı yerine) olarak kabul edilmiştir.²⁶⁶

b. Fideicommissum Specialis

Iustinianus Dönemi’nde fideicommissum specialis (belirli mallara ilişkin belirli mal vasiyeti) olarak isimlendirilen bu tasarrufta ise terekenin tamamı veya bir kısmı yerine terekeye dahil bir veya birkaç mal vasiyet edilirdi. Bu fideicommissum şekli ile, 3.kişi lehine; vasiyet alacaklısı aleyhine mal vasiyetinde bulunulabilirdi.²⁶⁷

Fideicommissum ile mirasçıya ve kendisine legatum veya fideicommissum ile lehine belirli bir mal vasiyet edilen bir kimseye yükümlülük getirilebildiği için bu tür fideicommissum ile de mirasçıya, legatum yolu ile vasiyet alacaklısı sıfatına sahip olan veya fideicommissum’dan yararlanan bir kimseye yükümlülük getirilebilirdi. Ayrıca fideicommissum’a konu malların kime ait olduğu açısından bir fark gözetilmediği için bu mal vasiyetçiye, mirasçıya, legatum veya fideicommissum lehtarına ait olabileceği gibi 3.kişiye de ait olabileceği ifade edilmektedir.

264 Bu senatusconsultum ile praetor, mirası kabulden kaçınan mirasçıyı, kabule ve senatusconsultum trebellianum’a göre iade edilmiş gibi, lehteki ve aleyhteki dava haklarıyla birlikte bütün terekeyi fideicommissarius’a teslim etmeye zorlayabilirdi. Küçükgüngör, Testamentum, s.237; Buckland, s.356.

265 Ayrıntılı bilgi için bkz. Küçükgüngör, Testamentum, s.240-241.

266 Küçükgüngör, Testamentum, s.243-244.

267 Umur, Lügat, s.73.

58

c. Substitutio Fideicommissoria (Fideicommissum Familiaria)

Vasiyetçinin, mirasçısının ölümünden sonra, terekenin tamamının geçeceği kimseleri bizzat belirleyebildiği substitutio fideicommissoria (fevkalade ikame) ile aile babasının oğlu dışında atadığı mirasçının, mirası kazandıktan sonra ölmesi ihtimali için yedek mirasçı atamaması kuralı ortadan kaldırılmıştır.

Substitutio fideicommissoria ile vasiyetçi, mirasçı olarak atadığı extraneus’un,²⁶⁸ mirasçı olduktan belli bir süre içinde ölmesi şartıyla, ölümünden sonra terekenin tamamının veya bir kısmının bir başkasına geçmesini vasiyet edebilmektedir.²⁶⁹

Substitutio fideicommissoria’da atanmış mirasçı, mirasbırakanın belirlediği bir kimseyi, vasiyetnamesinde kendisine mirasçı olarak atamakta veya kendi mirasçısına yönelik bir fideicommissum ile mirasbırakanın belirlediği kimseye terekeyi devretmesini isterdi. Buna karşılık, bu işlemlerin herhangi bir nedenden dolayı yapılamaması halinde ölen mirasçının mirasçılarının, fideicommissum’un gereğini yerine getirmek zorunda oldukları kabul edilmiştir.²⁷⁰

Klasik Hukuk Dönemi'nde geniş kapsamlı uygulama alanı bulan substitutio fideicommissoria’nun, Iustinianus Dönemi'ndeki emirnameler ile getirilen yeniliklerle günümüze kadar ulaştığı ifade edilmektedir.²⁷¹

d. Fideicommissum Familiaria Relictum

Substitutio fideicommissum sonrası ortaya çıkan fideicommissum familiaria relictum, terekenin tamamının veya bir kısmının, aynı ailenin üyeleri arasında arka arkaya devredildiği bir tasarruf olup Iustinianus’un 159.Novella’sı ile son halini almıştır.

268 Yabancı, 3.kişi, suus heres’lerin dışında kalan mirasçıdır. Umur, Lügat, s.70.

269 Küçükgüngör, Testamentum, s.248.

270 Kabul edilen bu zorunluluk dolayısıyla kaynaklarda, Roma Hukuku’nda gerçek anlamda bir mirasçı ikamesinin bulunduğu ifade edilmektedir. Umur, Roma, s.178; Küçükgüngör, Testamentum, s.249; Di Marzo, s.533.

271 Günal, Vasiyet, s.441.

59

Iustinianus Dönemi’nde 4.kuşak ile sınırlandırılan bu işlem temel olarak aileye ait malvarlığının korunması amacını taşımaktadır.