Codicillus’lar (İlaveler)

Şekle tabi olmayan bir yazı olarak ortaya çıkan codicillus’lar²⁷², ölen kimsenin son arzularını ortaya koyan ve içerisinde bir fideicommissum bulunan ilavelerdir.

Codicullus şeklinde düzenlenen fideicommissum’lar, vasiyetnamenin varlığına, vasiyetnamede codicullus’ta söz edilmesine veya onaylanmasına gerek olmaksızın kabul edilirdi. Dolayısıyla, mirasçı atama tasarrufundan önce de hiçbir vasiyetname bulunmasa da fideicommissum geçerli olarak yapılabilirdi.

Iust. Inst. 2.25.1: “Non tantum autem testamento facto potest quis codicillos facere, sed et intestatus quis decedens fideicommittere codicillis potest.”

Iust. Inst. 2.25.1: “İlaveler sadece vasiyetnameyi düzenledikten sonra yapılmakla kalmaz, vasiyetsiz ölürken de codicilli ile fideicommissum’lar yapılabilir.”²⁷³

Vasiyetnamelere eklenen bir madde ile, vasiyetnamenin geçersiz olduğu halde codicullus’un geçerliliğini koruması sağlanırdı. Böylece, mirasa hak kazanan kanuni mirasçılar, codicullus’lar içinde yer alan fideicommissum’lar nedeni ile yükümlülük altına girebilirlerdi.²⁷⁴

Kural olarak codicullus’un geçerli olabilmesi için, bir kimsenin vasiyetname yaptığı anda testamenti factio activa’sı olmalıdır. Iustinianus Dönemi’nde ise, belirli şartlar altında ehliyet bir kimsenin yaptığı codicullus’un, ölmeden önce testamenti factio

272 Codicilli, vasiyetnameyi oluşturan tabletlerden (tabulae testamenti) ayrı olarak, vasiyetnameye ilave edilen ve ölüme bağlı tasarrufları içeren tabletlerdir. Bunlarla, mirasçı ataması hariç her türlü vasiyette bulunulabilirdi. Umur, Lügat, s.38; Codicullus, ilave anlamına gelmektedir. Honig, İndeksler, s.481.

273 Umur, Institutiones, s.189.

274 Küçükgüngör, Testamentum, s.254-255.

60

activa kazanması ve codicullus’taki iradesini değiştirmemiş olması şartı ile geçerli olacağı kabul edilmiştir.

Mirasçı atama, mirastan çıkarma ve ikame tasarruflarında²⁷⁵ codicillus’a başvurulamamasına rağmen, vasiyetnamede codicullus’ta adı belirlenen kişinin mirasçı atandığının belirtilmesi durumunda, bu kimse kişi kesin ve açık şekilde belirlendiği için mirasçı atama işlemi geçerli olurdu.²⁷⁶ (Testamentum mysticum)

Klasik Sonrası Dönem’de ise öncelikle ab intestato codicillus’lar, sonraları ise bütün codicillus’lar için kabul edilen hükümler sonucunda, Iustinianus Dönemi’nde codicillus’lar beş tanık huzurunda yapılmaya başlanmış ve ayrıca fideicommissum universitatis ve fideicommissum specialis için özel ispat kuralları getirilmiştir.

c) Iustinianus Dönemi’ndeki Durum

Legatum’a ilişkin sorunların sona erdirilmesi amacı ile fideicommissum’un ortaya çıkmasına karşın, legatum’a ilişkin sorunlar zamanla ortadan kalkmış ve legatum’a ilişkin sınırlamaların fideicommissum için de geçerli olacağı kabul edilmiştir.

Özellikle cognitio extra ordinem’in yaygınlaşmasına bağlı olarak, legatum ve fideicommissum birbirine yaklaşmıştır. Iustinianus Dönemi’nde ise aralarındaki farklar da önemli derecede azaldığı için legatum, vasiyetname içerisindeki; fideicommissum ise ayrı bir codicullus’taki belirli mal bırakma vasiyetlerini ifade etmeye başlamıştır.²⁷⁷

275 Bu tasarruflar haricindeki ölüme bağlı tasarruflar açısından ise vasiyetnamede belirtilen ve belirtilmeyen codicillus’lar arasında bir ayrım yapılarak codicullus içinde düzenlenen belirli mal bırakma vasiyetlerinin vasiyetname içinde belirtilmesi şartıyla; bunun gibi Iustinianus Dönemi’ne kadar vasiyetnameden dönmeye ilişkin tasarrufun codicullus ile yapılması durumunda ise, dönmenin ayrıca vasiyetnamede belirtilmesi halinde geçerli olacağı kabul edilmiştir. Küçükgüngör, Testamentum, s.257

276 Küçükgüngör, Testamentum, s.256-257.

277 Berger, s.471; Umur, Roma, s.177.

61 d) Vasiyet Alacaklısının Belirlenmesi

Bir kimsenin, lehine yapılan belirli mal bırakma tasarrufundan yararlanabilmesi için öncelikle testamenti factio passiva’ya sahip olması gerekmektedir.

Klasik Hukuk Dönemi’nde belirsiz bir kimse lehine belirli mal bırakılması kabul edilmemesinin aksine Iustinianus Dönemi’nde bu tür legatum ve fideicommissum’ların geçerli olduğu kabul edilmiştir. Vasiyetçinin mal vasiyet ettiği kişini ismi, soy ismi veya lakabı üzerinde yanılması durumunda ise vasiyet alacaklısının belirli bir kimse olması durumunda tasarruf geçerli sayılmaktadır.

Tek bir kişinin mirasçı olduğu durumda, bu kişiye ayrıca terekedeki belirli bir mal vasiyet edildiğinde bu işlem geçersiz sayılırdı. Ancak bu mirasçı, herhangi bir sebeple mirası kazanamayacak olursa, kendisine vasiyet edilen malı kazanabilirdi. Birden fazla mirasçı olması ve bunlardan birisine belirli bir mal vasiyet edilmesi durumunda ise, bu işlem geçerli olur ve diğer mirasçılar kendi paylarından bu vasiyeti karşılamak zorunda kalırlardı. Böyle bir durumda kendisine mal vasiyet edilen mirasçı, kendisine düşen miras payını miras hakkına dayanarak, vasiyet edilen malı vasiyet gereğince kazanırdı.²⁷⁸

Birden fazla kişiye, belirli bir malın vasiyet edildiği durumlarda, bu kimseler arasında ius adcrescendi²⁷⁹ söz konusu olabilirdi. Mirasçı atama durumunda mirasçılık hakkı gereğince ortaya çıkan bu durum, belirli mal bırakma söz konusu olduğunda vasiyetçinin iradesine dayanırdı.

e) Konusu

Belirli mal bırakma vasiyetinin konusunu, aralarında herhangi bir sınıflandırma veya sınırlandırma yapılmaksızın, maddi (res corporales) ve maddi olmayan mallar (res incorporales), taşınır ve taşınmaz mallar ve haklar oluşturmaktadır. Malın parça olarak

278 Di Marzo, s.520.

279 Ius adcrescendi, birden çok mirasçının olduğu durumlarda, bunlardan bazılarının mirastan feragat etmesi veya mirası kazanamaması durumunda onların hisselerinin diğer mirasçıların hisselerini aynı oranda arttırmasına verilen isimdir. Umur, Lügat, s.100.

62

belirlendiği durumlarda parça vasiyeti (legatum speciei); cins olarak belirlendiği durumlarda ise cins vasiyeti (legatum generis) ismini almaktadır.²⁸⁰

Belirli mal bırakmayı içeren vasiyetler, seçimlik vasiyet (legatum optionis) olarak yapılabilmektedir. Özellikle herhangi bir kölenin per vindicationem ile vasiyet etmesi ve kölenin seçim hakkının vasiyet alacaklısına bırakıldığı durumlarda legatum optionis ile karşılaşılmaktadır.²⁸¹

Belirli mal bırakma vasiyetine konu olabilecek diğer işlemler ise, bir hayvan sürüsünün vasiyet edilmesi, gelecekte ortaya çıkacak malların vasiyet edilmesi, belirli bir miktar paranın vasiyet edilmesi, belirli bir gelirin (legatum annuum)²⁸² vasiyet edilmesi, irtifak kurulmasına ilişkin konuların vasiyet edilmesi, belirli bir borcun vasiyet edilmesi (legatum debiti), belirli bir alacağın (legatum nominis) veya alacağın ibrasının vasiyet edilmesi (legatum liberationis) olarak örneklendirilebilir.

f) Kazanılması

Ölüme bağlı tasarruf ile vasiyet edilen bir malın vasiyet alacaklısı tarafından kazanılabilmesi için, vasiyetçinin ölmesi ve ölüm anında vasiyet alacaklısının hayatta olması gerekmektedir.²⁸³

Roma Hukuku’nda, belirli mal vasiyetinin kazanılmasına ilişkin olarak dies cedens ve dies veniens şeklinde ikili bir ayrım yapılmaktadır. Dies cedens, vasiyet alacaklısının vasiyete hak kazandığı anı, dies veniens ise vasiyet alacaklısının vasiyetten doğan bu hakkını ileri sürerek talepte bulunabileceği anı ifade etmektedir.

280 Di Marzo, s.522; Legatum’un özel türleri arasındaki farlılıklar konusunda ayrıntılı bilgi için bkz.

Küçükgüngör, Testamentum, s.273.

281 Seçim hakkı, kural olarak mirasçılara geçmemektedir. Buna karşılık Iustinianus Dönemi’nde bu kural ortadan kaldırılarak, seçim yapmadan ölen mirasçının bu hakkının kendi mirasçılarına geçeceği kabul edilmiştir. Di Marzo, s.523.

282 Vasiyet alacaklısının hayatta kaldığı sürece, ona karşı yerine getirilmesi zorunlu olan ve mirasçıya yüklenen belirli mal bırakma vasiyetidir. Umur, Lügat, s.108.

283 Küçükgüngör, Testamentum, s.283; Koschaker/Ayiter, s.417.

63

Roma Hukuku’nda dies cedens, vasiyetçinin ölüm anı olarak kabul edilmiştir.

Sonraki dönemlerde çıkarılan bazı kanunlarla dies cedens vasiyetin açılma anı olarak belirlenmiş olsa da Iustinianus Dönemi’nde yeniden vasiyetçinin ölüm anı esas alınmıştır. Buna karşılık şarta bağlı belirli mal bırakma vasiyetlerinde, şart gerçekleştiği anda; vasiyetname ile azat edilen köle yararına yapılan mal vasiyetlerinde, köle özgürlüğüne kavuştuğu anda dies cedens söz konusu olurdu.²⁸⁴

Dies cedens’in gerçekleşmesiyle birlikte, vasiyet alacaklısı, her ne kadar vasiyet konusu malı kazanmamış olsa da bir beklenen hak²⁸⁵ elde etmiş olurdu. Bu nedenle, vasiyet alacaklısı, dies cedens anından sonra, ancak vasiyet konusu malı elde etmeden ölecek olursa bu beklenen hak onun mirasçılarına geçer ve bu mirasçılar vasiyet konusu malı elde edebilirlerdi.

Tereke için atanmış mirasçının mirası kabul işleminin (aditio)²⁸⁶ yapması ile birlikte dies veniens ortaya çıkar ve vasiyet konusu mal, vasiyet alacaklısı tarafından talep edilebilir hale gelirdi. Vasiyet alacaklısı, atanmış mirasçının mirası kabul etmesi ile vasiyetin türüne göre, vasiyet konusu malın mülkiyetine veya vasiyet hakkının yerine getirilmesine ilişkin şahsi bir talep hakkına sahip olurdu.²⁸⁷

g) Sınırlandırılması

Belirli mal bırakma vasiyetlerinin yapılmasının artması nedeni ile, miras payı azalan ve mirasçılık açısından herhangi bir yararı kalmayan kimselerin mirası reddetmesi

284 Di Marzo, s.524; İntifa (ususfructus) ve kullanma (usus) gibi sınırlı ayni haklar ise kullanılmalarıyla birlikte ortaya çıktıkları için, bunlara ilişkin vasiyetler bakımından dies cedens, mirasın kabulü anı olarak kabul edilirdi. Küçükgüngör, Testamentum, s.284.

285 Beklenen hak, hakkın tüm olgularının gerçekleşmediği bekleme durumundaki hakka denilmektedir.

Antalya, O.G./Sağlam, İ.: Miras Hukuku, İstanbul 2015, s.48.

286 Aditio veya aditio hereditatis, kendisine miras hakkı düşen bir kimsenin açıkça veya zımnen bu mirasçılığı kabul ettiğini beyan etmesi anlamında kullanılmaktadır. Bu işlem sadece heredes extranei’ler (ihtiyari mirasçılar) tarafından yapılmaktadır. Umur, Lügat, s.18.

287 Bu durumun gerçekleşmesi için, vasiyet alacaklısının kabul veya benzeri bir işlem yapmasına gerek yoktur. Bununla birlikte, vasiyet alacaklısının, malın kendisine teslimi için dava açmaması veya yükümlülük altında olan kimse ile bir ibra anlaşması yapması durumunda belirli mal bırakmayı içeren vasiyet reddedilmiş sayılırdı. Küçükgüngör, Testamentum, s.286; Berger, s.435; Umur, Roma, s.180; Di Marzo, s.525; Schulz, s.324-325.

64

sonucunda, mirasçısız bir tereke ortaya çıktığı için, bu sorunları ortadan kaldırabilmek ve belirli mal bırakma vasiyetinin kötüye kullanılmasını engellemek amacıyla, Cumhuriyet Dönemi’nde Lex Furia Testamentaria ve Lex Voconia adında iki kanun çıkarılmıştır.

Lex Furia Testamentaria ile 6.dereceye kadar cognatio hısımları ve 7.dereceye kadar sobrino natus dışında kalan kimseler lehine yapılan belirli mal bırakmaya ilişkin işlemlerin değerinin 1000 as’ı aşamayacağı; M.Ö. 169 yılında çıkarılan Lex Voconia ile ise, belirli mal bırakmaya ilişkin vasiyetlerin veya diğer ölüme bağlı işlemlerin değerinin, mirasçı tarafından elde edilen yarardan daha fazla olamayacağı kabul edilmiştir.

Bu iki kanun ile kabul edilen hükümler ve önlemler gerekli etkiyi sağlayamadığı için bu iki kanun da yürürlükten kaldırılarak M.Ö. 40 yılında kabul edilen Lex Falcidia²⁸⁸ ile terekenin en az ¼’ünün (quarta falcidia) mirasçılara kalması zorunluluğu hükme bağlanmıştır.²⁸⁹

Lex Falcidia ile yapılacak hesaplamaya göre, ölüm anındaki malvarlığı dikkate alınarak tereke yer alan başkalarına ait mallar, cenaze masrafları, azat edilen kölelerin değeri ve terekenin borçları düşüldükten sonra terekenin ¾’ünü aşan belirli mal bırakma vasiyetleri, terekenin ¼ oranı serbest kalacak şekilde tenkis edilirdi.²⁹⁰

Lex Falcidia’nın uygulanması konusunda herhangi bir kararsızlık olduğu durumlarda ise, vasiyet alacaklısı, mirasçıya, fazladan aldığı parayı iade edeceği ve hileli davranmayacağı konusunda teminat göstermek zorundadır.²⁹¹

Askeri vasiyetnameler için uygulanmayan bu kanunun Iustinianus Dönemi’nde ius publicum²⁹² niteliğindeki emredici hükümleri, bir yorum hükmü (ius dispositivum)

288 Lex Falcidia’nın hükümleri esas olarak legatum’lar için geçerlidir. Ancak M.S. 1.yy’nin ortalarında çıkarılan senatusconsultum Pegasianum ile bu düzenlemenin fideicommissum’lar için de geçerli olacağı kabul edilmiştir. Di Marzo, s.525; Schulz, s.328; Talamanca, s.754; Küçükgüngör, Testamentum, s.289.

289 Koschaker/Ayiter, s.420; Buckland, s.343; Schulz, s.327; Küçükgüngör, Testamentum, s.288.

290 Birden fazla mirasçının olduğu durumlarda ise mal vasiyeti gereğince kazanılmış mallar haricinde, her bir mirasçının payı üzerinden ¼’lük oran hesap edilirdi. Di Marzo, s.525-526; Küçükgüngör, Testamentum, s.292.

291 Di Marzo, s.526, dn.21.

292 Ius publicum, Roma toplumunun menfaatlerini düzenlemek için konulan hukuk kuralarının tamamına verilen isimdir. Umur, Lügat, s.104.

65

haline getirilerek, ölüme bağlı tasarruf ile bu hükümlerin uygulanmasına engel olunabileceği kabul edilmiştir.²⁹³

h) Geçersizliği

Belirli mal bırakma vasiyetleri, yapıldığı anda geçersiz olabileceği gibi sonradan da geçersiz hale gelebilirdi. Vasiyetnamenin geçerli olmaması, vasiyet alacaklısının vasiyetçiden önce ölmesi veya feragat etmesi gibi durumlarda, belirli mal bırakma vasiyeti sonradan geçersiz hale gelmektedir. Tasarrufun yapıldığı anda geçersizliğine neden olacak bir sebebin sonradan ortadan kalkması ise, tasarrufu geçerli hale getirmemektedir.²⁹⁴ Örneğin, bir malın sahibine vasiyet edilmesi baştan itibaren geçersiz olmakla birlikte bu malın vasiyetçi ölmeden başkasına satılması da vasiyete geçerlilik kazandırmamaktadır.

Vasiyetnamenin tamamı yerine, sadece belirli mal bırakma vasiyetinden dönülebilirdi. ²⁹⁵ Bu durumda dönme için, Klasik Hukuk Dönemi’nde tasarruf yapılırken kullanılan formülün tam tersinin kullanılması gerekirken, Iustinianus Dönemi’nde ise hiçbir şekle bağlı olmadan dönülebileceği kabul edilmiştir.

Bir kimsenin kendisine ait bir malı vasiyet ettikten sonra başkasına devretmesi²⁹⁶ durumunda Klasik hukukçular tarafından legatum per vindicationem’in sona erdiği;

legatum per damnationem’in ise geçerliliğini koruduğu kabul edilmektedir. Ancak vasiyetçinin iradesinin esas alınmasına yönelik düşünceler sonucunda, legatum per damnationem ile vasiyet edilen malın, vasiyet alacaklısı tarafından talep edilmesi

293 Koschaker/Ayiter, s.420.

294 Di Marzo, s.526.

295 Tereke için mirasçı atanması ise geri alınamamaktadır. Küçükgüngör, Testamentum, s.295-296

296 Belirli mal bırakma işleminin devri (translatio); vasiyet alacaklısının değiştirilmesi, vasiyeti yerine getirmekle yükümlü olan kişinin değiştirilmesi, vasiyete konu olan malın değiştirilerek yerine bir başka malın vasiyet edilmesi veya şarta bağlı olmayan bir vasiyetin şarta bağlı hale getirilmesi olarak dört şekilde yapılmakta ve böylece daha önce yapılış olan mal vasiyeti yerine bir başka mal vasiyeti yapılmaktadır.

Küçükgüngör, Testamentum, s.299.

66

halinde, vasiyet alacaklısına karşı bir expectio doli ileri sürülebileceği kabul edilmiş ve bu durum Iustinianus Dönemi’nde de benimsenmiştir.²⁹⁷

Klasik Hukuk Dönemi’nde mirasçıyı bir şey yapmaya veya yapmamaya zorlamak konusunda cezai nitelikte hükümler içeren vasiyetnamelerdeki belirli mal bırakma vasiyetlerinin geçersiz olacağı kabul edilmiştir.²⁹⁸ Bu hüküm, kamunun kullanımına özgülenecek bir şeyin yapılmasının vasiyet edilmesi ve bu konuda bir ceza hükmü konulması durumunda ise uygulanmıyordu.²⁹⁹