İmparatorluk Hukukunda Mirastan Çıkarma

Iustinianus Hukuku’nda, mirasçı atanacak ve mirastan çıkarılacak kimselerin isimlerinin, vasiyetnamede belirtilmesi gerekmektedir; aksi halde vasiyetname hükümsüz olacaktır. Bununla birlikte, praetor hukukuna uyularak, mirastan çıkartılmış altsoyların ve bunların altsoylarının vasiyetnamede ihmal edilmelerini vasiyetin kendiliğinden butlanına sebep olmadığını kabul etmiştir. Dolayısıyla mirastan çıkarılan kimselerin

69

bonorum possessio contra tabulas’tan yararlanmaları şarttır.³⁰⁶ Buna karşılık özellikle çocuklar, bonorum possessio contra tabulas’tan herhangi bir yarar sağlayamamıştır.³⁰⁷

b) Querela Inofficiosi Testamenti³⁰⁸

İmparatorluk Hukuku’nda, vasiyetçinin irade serbestliğini sınırlandıran bir uygulama kabul edilmiştir. Querela inofficiosi testamenti adı verilen bu uygulama ile aile yakınlarına gösterilmesi gereken davranıştaki ahlaki anlayışa ve geleneklere aykırı düşen bir içeriği olduğu kabul edilen vasiyetnamelere itiraz hakkı tanınmıştır.³⁰⁹

Querela inofficiosi testamenti ile kanuni mirasçıların hissesini ihlal eden bir mirasçı atama tasarrufu yapılması durumunda; daha açık bir anlatım ile ab intestato mirasçı olabilecekken yeterli bir sebep gösterilmeksizin mirastan çıkarılanlara veya ihmal edilen kimselere³¹⁰ Magistra’ya başvurarak bu tasarrufu iptal ettirme hakkı tanınmıştır.

Şikâyet hakkının ise üst ve altsoy mirasçılar ile kardeşlere ait olduğu kabul edilmiştir.³¹¹ Querela inofficiosi testamenti’den yararlanabilmek için gerekli olan şartlar ise Digesta’da belirtilmiştir. Buna göre;

- Kanuni mirasçı olmak (saklı pay sahibi mirasçı olmak), - Kanuna aykırı olarak mirastan çıkarılmış olmak,

- Paterfamilias’tan ölüme bağlı bir tasarrufla mal kazanmamış olmak, - Kanuni miras hakkının talebi için başka bir kanuni imkâna sahip olmamak.

306 Berki, s.555.

307 Honig, Roma, s.245.

308 Vasiyetnamenin hükümsüz sayılması için yapılan müracaat veya taleptir. Honig, İndeksler, s.498.

309 Umur, Lügat, s.178.

310 Klasik Hukuk Dönemi’nin başlarında, vasiyetnamede ismi belirtilmeyen kimse, vasiyetin, akıl sağlığı olmayan bir kimse tarafından yapılmış gibi hükümsüz kalması için Centumviri meclisine başvurarak hâkim tarafından vasiyetnamenin içeriğinin onaylanmamasını ve aynı zamanda mahrum edilenlere de bir hak tanınmasını sağlıyordu. Honig, Roma, s.245-246.

311 Kız ve erkek kardeşlerin ise her türlü mirasçıya itirazda bulunamayacağı; sadece atanmış mirasçıların ahlaksız kimseler olması durumunda itiraz edebilecekleri ifade edilmektedir. Umur, Institutiones, s.151.

70

Querela inofficiosi testamenti uygulandığında, vasiyetname injustum olduğu için tamamen batıl kabul edilmekte ve kanuni miras söz konusu olmaktadır. Bu durumu önüne geçebilmek için vasiyetçinin, yakın akrabalarını malvarlığının önemli bir kısmına mirasçı atamak (officium pietatis)³¹² zorunda olduğu kabul edilmiştir. Mirasbırakanın bırakmak zorunda olduğu ve yakın akrabaların saklı payını oluşturan bu hisseye ise portio debita adı verilmektedir.³¹³

Portio debita hakkı, mirasbırakanın üstsoyu ve altsoyu; ayrıca erkek ve kız kardeşlerine³¹⁴ tanınmıştır. Erkek ve kız kardeşler dışındaki mirasçıların agnatio veya cognatio akrabaları olmalarının, ius civile’ye veya praetor hukukuna göre mirasçı olmalarının, tek başlarına veya diğer mirasçılarla birlikte mirasa katılmalarının bu konuda bir önemi de bulunmamaktadır.

Başlangıçta kanuni mirasın ¼’ünü oluşturan portio debita’nın Iustinianus Hukuku’nda itiraz hakkına sahip olanları sayısı dörtten fazla ise terekenin yarısını, dörtten az ise 1/3’ünü oluşturduğu kabul edilmiştir.³¹⁵ Bu gibi hallerde querela inofficiosi testamenti iddiası ileri sürülebildiği için Iustinianus tarafından actio suppletoria³¹⁶ adında bir dava hakkı daha verilmiştir.

Digesta’da, querela inofficiosi testamenti’nin uygulandığı zamanlarda, vasiyetnamenin tamamen batıl olması kuralı değiştirilerek vasiyetnamenin nisbi butlan ile sakat olduğu kabul edilmiştir. Bu nedenle mirastan çıkarma tasarrufu haricinde vasiyetçinin diğer son arzuları yerine getirilmektedir.

312 Officium pietatis, ana babasına ve kendisine iyilik edenlere karşı herkesin beslemesi gereken sevgi ile hareket etmek borcu ve yeterli bir sebep olmaksızın onlara zarar verme ihtimali bulunan faaliyetlerden kaçınma borcu olarak ifade edilmektedir. Umur, Lügat, s.146.

313 Honig, Roma, s.246.

314 Kız kardeşler ancak, mirasbırakanın baba bir kardeşleri (consanguinei) oldukları ve hisselerinden bir turpis persona lehine mahrum edildiklerinde takdirde başvurabilmektedirler. Honig, Roma, s.246.

315 Umur, Lügat, s.178.

316 Kanuni mirasçıya düşecek olan hissenin ¼’ünden azı kendisine kaldığında, bu miktarın tamamlanması gerektiği mirasbırakan tarafından açıkça belirtilmemişse bunu sağlamak için o mirasçının diğer mirasçılara karşı açtığı şahsi bir davadır. Iustinianus Hukuku’nda mirasbırakanın bu durumu açıkça belirttiği kabul edilerek bırakılan miktar bu dava ile kanuni hissenin ¼’üne tamamlanmaktadır. Umur, Lügat, s.2.

71

Querela inofficiosi testamenti, kural olarak hak sahibinin ölümü ile son bulmaktadır; ancak hak sahibinin ölümünden önce Magistra’ya başvurması halinde, bu hak mirasçılarına geçerdi. Mirasçının bu hakkından feragati halinde ise altsoyu bu haktan faydalanamazlar. Querela inofficiosi testamenti için beş yıllık zamanaşımı süresi kabul edilmiştir.

c) 115 Numaralı Novella

115 numaralı Novella ile altsoy ve üstsoylar, portio debita hakkının yanı sıra mirasçı atama hakkına da sahip olmaları ile birlikte, keyfi olarak mirastan çıkarılmaları kabul edilmemeye başlanmıştır.³¹⁷

115 numaralı Novella ile mirastan çıkarmanın belirli sebeplere dayanması, bu sebeplerin vasiyetnamede gösterilmesi ve atanmış mirasçı tarafından da bu konunun ispat edilememesi zorunlu hale getirilmiştir. Iustinianus tarafından, haklı sebeple mirastan çıkarma yapılabilmesi için altsoylar için on dört, üstsoylar için ise sekiz adet sebep gösterilmiştir. Böylece, altsoy veya üstsoy olan bir kimsenin en yakın mirasçı olmasına rağmen mirastan mahrum edilmesi veya unutulması halinde, kendisine portio debita hakkı tanınmış ve vasiyetname ile yapılan bütün mirasçı atama tasarruflarının hükümsüz kalacağı kararlaştırılmıştır.³¹⁸

Kendilerine bırakılan hisse portio debita miktarını bulmayan mirasçıların, aradaki farkı actio suppletoria ile isteyebileceği kabul edilmiştir.

317 Honig, Roma, s.247.

318 Bu durumda ise altsoylar ve üstsoylar kanuni mirasçı sıfatı ile mirasçı olurlar ve vasiyeti yerine getirmek zorunda kalırlar. Honig, Roma, s.248.

72 İKİNCİ KISIM

TÜRK HUKUKU’NDA ÖLÜME BAĞLI TASARRUFLAR BİRİNCİ BÖLÜM

ÖLÜME BAĞLI TASARRUFLAR HAKKINDA GENEL BİLGİLER

A. GENEL OLARAK

Türk Hukuku’nda ölüme bağlı tasarruflar, 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu’nun Üçüncü Kitabı olan Miras Hukuku’nun³¹⁹ Birinci Kısım İkinci Bölümünde m.502.-574 arasında düzenlenmiştir.

Ölüme bağlı tasarruflar kavramına ilişkin TMK’da özel bir tanım bulunmamakla birlikte, ölüme bağlı tasarruflar doktrinde, “Bir kimsenin terekesinin geleceğine ve yapılmasını arzu ettiği noktalara ilişkin ve hukuki sonuçlarını tasarrufu yapan kimsenin ölümü ile meydana getiren hukuki işlemlerdir.” şeklinde tanımlanmaktadır.³²⁰

Teknik anlamda tasarruf kavramı ile bir hakka doğrudan doğruya etki eden; onu devreden, ortadan kaldıran veya içeriğini değiştiren bir hukuki işlemin ifade edildiği;³²¹ ölüme bağlı tasarrufların ise, bir hakkı doğrudan doğruya etkileyen hukuki bir niteliği bulunmadığı³²² için kavramdaki tasarruf teriminin, dar ve teknik anlamda değil; geniş bir kavram olan hukuki işlem anlamında kullanıldığı ifade edilmektedir. Dolayısıyla doktrinde, ölüme bağlı tasarruflar ifadesi yerine, ölüme bağlı hukuki işlemler kavramının kullanılmasının daha uygun olacağı savunulmaktadır.³²³

319 Miras Hukuku, bir kimsenin ölümünden sonra malvarlığının hukuki geleceğini, alacak ve borçlarının durumunu; malvarlığının kimlere nasıl paylaştırılacağını, ayrıca ölüme bağlı tasarruflara ilişkin konuları düzenleyen medeni hukuk dalıdır. Kayıhan, Ş./Ünlütepe, M.: Medeni Hukuk Bilgisi, Ankara 2016, s.55

320 İnan, A.N./Ertaş, Ş./Albaş, H.: Türk Medeni Kanunu Miras Hukuku, İzmir 2012, s.159; Gürsoy, K.T.:

TMK Hükümlerine göre Mal Vasiyeti, Ankara, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara 1955, s.3; Miras Hukuku, İstanbul 1956, s.71; Kayıhan/Ünlütepe, s.434.

321 İnan/Ertaş/Albaş, s.159.; Öztan, B.: Miras Hukuku, (Tablolarla ve Örneklerle), Ankara 2014, s.156;

Dural, M: El Yazısı ile Vasiyetname (Alman, İsviçre ve Avusturya Hukukları İle Karşılaştırmalı Olarak), İstanbul Üniversitesi Yayınları No: 1258, Hukuk Fakültesi No: 273, İstanbul 1967, s.1; Arbek, Ö.: Miras Hukukunda Ölüme Bağlı İşlemlerde İrade Serbestisinin Sınırları ve Müeyyidesi, Ankara 2013, s.27.

322 Ölüme bağlı tasarrufta bulunan kimse hayatta olduğu sürece beklenen bir hukuki ilişki söz konusudur.

Dural, M./Öz, T.: Türk Özel Hukuku Cilt IV, Miras Hukuku, İstanbul 2015, s.50.

323 Kılıçoğlu, A.M.: Miras Hukuku, Ankara 2007, s.30; Arbek, s.27; Dural/Öz, s.50.

73

B. SAĞLARARASI HUKUKİ İŞLEMLERDEN FARKLARI