Ölüme bağlı tasarruflar ile sağlararası hukuki işlemler arasında hukuki nitelikleri ve özellikleri başta olmak üzere önemli farklılıklar bulunmasına rağmen, bir işlemin bu niteliğinin karıştırıldığı görülmektedir. Özellikle sağlararası yapılan hukuki işlemler ile hüküm ve sonuçlarını taraflardan birisinin ölümü ile doğuracak tasarruflar arasında bu sorun ile karşılaşılmaktadır.324
Esas olarak Miras Hukuku konusu olan ölüme bağlı tasarrufların, 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu’nda; Borçlar Hukuku konusu olan sağlararası hukuki işlemlerin ise 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu’nda düzenlenmesinin yanı sıra; şekil, ehliyet, hüküm ve sonuçları gibi bu iki işlem türü arasında bazı ayırt edici noktalar bulunmaktadır.
2. Hâkim İlkeler Açısından
Bir hukuki işleme veya tasarrufa uygulanacak ilkeler açısından, sağlararası hukuki işlemler ile ölüme bağlı tasarruflar arasında farklılıklar bulunmaktadır.
Hukuku niteliği gereği tek taraflı bir tasarruf olan vasiyetnamelerde, vasiyetçinin iradesine sadık kalınması ve iradesinin doğrudan yansıtılması amacıyla irade ilkesi; miras sözleşmelerinde, sözleşmenin iki taraflı olması nedeniyle güven ilkesi uygulanmaktadır.
Sağlararası hukuki işlemlerde ise, miras sözleşmelerinde olduğu gibi güven ilkesi uygulanmaktadır.
Ölüme bağlı tasarruflarda, mirasbırakanın son arzularının mümkün olduğunca hüküm ve sonuç doğurabilmesi için ayakta tutulma ilkesi da uygulandığı için, ölüme bağlı tasarruflarda bazı eksiklikler göz ardı edilebilmektedir. Sağlararası işlemler ise bu ilkenin uygulanması mümkün değildir.
324 İnan/Ertaş/Albaş, s.160.
74 3. Ehliyet Açısından
Ölüme bağlı tasarruflar ile sağlararası hukuki işlemler arasında, tasarrufu veya işlemi yapan kişinin fiil ehliyeti açısından farklılıklar bulunmaktadır. Vasiyetname yapabilme ehliyeti için aranılan on beş yaşının doldurulması ve ayırt etme gücüne sahip olunması kuralı, özellikle yaş sınırlaması açısından sağlararası hukuki işlemlerden önemli bir fark olarak görülmektedir. Bir diğer ölüme bağlı tasarruf olan miras sözleşmesi için ise ergin ve ayırt etme gücüne sahip olmak ve kısıtlı bulunmamak gerekmektedir.
Sağlararası hukuki işlemlerde ise TMK’da yer alan genel fiil ehliyeti kuralları geçerlidir. Bu nedenle kişinin fiil ehliyetindeki farklılıklara göre, yapacağı hukuki işlemin geçerli olabilmesi için uyulması gereken koşullar değişmektedir.
4. Şekle Bağlılık Açısından
Ölüme bağlı tasarruflara hâkim şekle bağlılık ilkesi325 ve numerus clausus ilkesi nedeniyle, vasiyetname ve miras sözleşmesi haricinde başka bir şekli anlamda ölüme bağlı tasarruf bulunmamaktadır. Sağlararası hukuki işlemlerde ise şekle bağlılık istisna olduğu için sadece kanun tarafından zorunlu kılınan durumlarda şekil şartlarına uyulması zorunludur.
Şekle bağlılık ilkesinin bir sonucu olarak, sıkı şekil şartlarına tabi kılınan326 ölüme bağlı tasarruflar, şekil şartlarına uyulmaksızın yapılması halinde sağlararası hukuki işlemlerden farklı olarak, yasal süreler içerisinde iptal davası açılarak iptal ettirilmediği takdirde geçerli kalmaktadır. Sağlararası hukuki işlemlerde ise, kanunun aradığı şekil şartlarına uyulmaksızın yapılan işlemin butlanı her zaman talep edilebilir ve hâkim tarafından göz önünde tutulur. Bu anlamda, ölüme bağlı tasarruflar ile sağlararası hukuki işlemler arasında geçersizliğin yaptırımı yönünden de bir farklılık ortaya çıkmaktadır.
325 Kılıçoğlu, s.96.
326 Ölüme bağlı tasarrufların şekil şartlarına bağlanmasının amacı için bkz. Dural, Vasiyetname, s.3-4.
75 5. Temsil Açısından
Ölüme bağlı tasarruf yapma hakkı, kişiye sıkı sıkıya bağlı bir hak olduğu için tasarrufun bizzat mirasbırakan tarafından yapılması zorunludur. Bu nedenle ölüme bağlı tasarruflarda temsil veya vekalet hükümleri uygulanmamaktadır. Ancak bu kural sadece ölüme bağlı tasarrufta bulunacak kimse için geçerlidir. Miras sözleşmelerinde ise, ölüme bağlı tasarrufta bulunmayacak karşı taraf açısından, temsil veya vekalete ilişkin hükümler uygulanabilmektedir.
Sağlararası hukuki işlemlerde ise, kanunun temsil veya vekalete ilişkin aradığı şartların sağlandığı durumlarda ve zorunlu hallerde, temsil veya vekaletin geçerli olacağı kabul edilmiştir.
6. Tasarruf Serbestliği Açısından
Ölüme bağlı tasarrufların temel amacı, bir kimsenin terekesinin327 geleceğini belirleyebilmesidir. Hukuk sistemimizde ise, vasiyetname serbestisinin yanı sıra ailenin korunması ilkesi328 de benimsendiği için, bir kimsenin terekesi üzerinde mutlak tasarruf yetkisi bulunmamaktadır. Bu anlamda saklı pay (eski adı ile mahfuz hisse), tasarruf serbestliğinin sınırını oluşturmaktadır. Dolayısıyla, ölüme bağlı bir tasarruflar saklı pay ihlal edilmeksizin yapılabilir; aksi halde saklı pay ihlalinin yaptırımı niteliğindeki tenkis davası ile karşı karşıya kalınabilir. Sağlararası hukuki işlemlerde ise, hukuk kuralları içerisinde malvarlığı üzerinde istenildiği gibi tasarrufta bulunulabilir.
Ölüme bağlı bir tasarrufta saklı payın ihlali halinde, bu paylar tamamlanıncaya kadar yapılan tasarrufların tenkisine gidilir. Ölüme bağlı tasarrufların tenkisi saklı payları karşılamaya yetmezse, sağlararası tasarruflar ancak kanunda sayılan hallerden biri varsa tenkis edilir.329
327 “Tereke, ölen veya gaipliğine karar verilen kimsenin Miras Hukuku kuralları ile yazgısı çizilen malvarlığına verilen isimdir.” Antalya/Sağlam, s.33.
328 Ayrıntılı bilgi için bkz. İmre, Z./Erman, H.: Miras Hukuku, İstanbul 2013, s.4.
329 Öztan, s.156-157.
76
7. Hüküm ve Sonuçlarını Doğurdukları Zaman Açısından
Ölüme bağlı tasarrufların ve sağlararası hukuki işlemlerin ortak özelliklerinden birisi, tasarrufu veya işlemi yapan kimse hayatta iken yapılmalarıdır. Ancak, ölüme bağlı tasarruflar mirasbırakanın ölümünden sonra; sağlararası hukuki işlemler ise, hukuki işlemi yapan kimsenin sağlığında hüküm ve sonuç doğurmaktadır.330
Ölüme bağlı bir tasarrufun mirasbırakanın ölümünden sonra hüküm ifade etmesi, işlemin niteliği gereğidir; ölüm, onun causa’sıdır. Dolayısıyla, sağlararası hukuki işlemin hüküm doğurmasının şart veya vade olarak ölüme bağlanması, onu ölüme bağlı bir tasarruf haline getirmez. Çünkü bu halde ölüm, işleme bağlanan arızi bir unsur olup, onun niteliğinin sonucu, yani causa’sı değildir. 331
8. Sona Erdirme Açısından
Ölüme bağlı tasarruflar, doktrinde şekli ve maddi anlamda olmak üzere iki grupta incelenmektedir. Şekli anlamda ölüme bağlı tasarruflar ise kendi içerisinde vasiyetname ve miras sözleşmesi olarak ikiye ayrılmaktadır.
Vasiyetnameden tek taraflı irade beyanı ile her zaman dönülebilme veya vasiyetnamede değişiklik yapılabilme imkânı bulunmaktadır. Miras sözleşmelerinde ise kural olarak tek taraflı irade beyanı serbestçe dönme veya tek taraflı değişiklik yapma hakkı bulunmasa da bazı özel durumlarda miras sözleşmelerinden tek taraflı irade beyanı ile dönülebileceği kabul edilmiştir.
Sağlararası hukuki işlemlerde ise, işlemin iki taraflı olması nedeniyle tek taraflı olarak dönme veya değişiklik yapmak istisnalar haricinde mümkün değildir.
330 Ruhi, C./Ruhi, A.C.: Ölüme Bağlı Tasarruflar ve İptali, Ankara 2015, s.15.
331 Dural/Öz, s.51.
77
C. ÖLÜME BAĞLI TASARRUFLARIN ANLAMLARI