Miras Hukuku açısından koşul (şart); mirasbırakanın ölüme bağlı tasarrufun hüküm ve sonuç doğurmasını veya doğmuş olan hüküm ve sonucun ortadan kaldırılmasını bağladığı gerçekleşip gerçekleşmeyeceği kuşkulu bir olaydır.481
Koşul, fer’i nitelikte olduğu için tek başına ölüme bağlı bir tasarrufun konusunu oluşturmaz. Dolayısıyla koşul, gerçek anlamda ölüme bağlı bir tasarruf niteliğinde olmayıp, sadece ölüme bağlı tasarrufların etkisinin bağlanabileceği ve gelecekte
480 İnan/Ertaş/Albaş, s.224.
481 Yıldırım, Türk Hukukunda Ölüme Bağlı Tasarruflarda Şart ve Mükellefiyetler, Ankara 2004, s.56;
Ayan, s.77 vd.; Ruhi/Ruhi, s.38; Diğer tanımlar için bkz. Oğuzman, s.45; Köprülü, s.157; Dural/Öz, s.156; Kocayusufpaşaoğlu, s.272; Ayiter/Kılıçoğlu, s.108; İmre/Erman, s.135.
124
gerçekleşmesi şüpheli bir olaydır.482 Koşulun gerçekleşmesi ölüme bağlı tasarrufun hükümlerini doğurmasını sağlayacaksa geciktirici (taliki) koşul;483 hükümlerinin sona ermesini gerektirecekse bozucu (infisahi) koşul söz konusu olur.484 TMK m.5 hükmü uyarınca TBK’nın şarta ilişkin hükümleri (m.170-176) uygun düştüğü ölçüde burada da uygulanır.485
Geciktirici nitelikteki koşullar, lehine geciktirici koşullu ölüme bağlı tasarruf yapılan kimsenin tasarrufta hak sahibi olabilmesi için geciktirici şartlı durumun gerçekleştiği anda sağ olması gerekmektedir. Artmirasçı atama tasarrufunun özel bir hali olarak kabul edilen geciktirici şartlı ölüme bağlı tasarruflarda, TMK m.525’nin kıyasen uygulanması sonucunda, tasarrufun lehtarının şartın gerçekleşmesi anında da sağ olması gerektiği kabul edilmektedir.486
Mirasbırakan, ölüme bağlı tasarruflardaki koşula ilişkin iradesini açık bir şekilde ifade edebileceği gibi, bu iradesini örtülü olarak da ortaya koyabilir.487
Yükleme488 ise, mirasbırakanın yasal veya atanmış mirasçısına ya da vasiyet alacaklısına, yüklemeden yararlanana bir alacak hakkı kazandırılmaksızın belirli bir amacın elde edilmesine ilişkin bir şey yapma veya yapmama borcu yüklemesidir.489
Yüklemeden yararlanacak kişilerin, mirasbırakan tarafından tayin edilmesi şart değildir. Gerçek kişiler, tüzel kişiler, tüzel kişilikleri olmayan topluluklar ve hatta kişi olmayan varlıklar özellikle hayvanlar bile yüklemeden yararlanabilirler.
482 Dural/Öz, s.156.
483 Geciktirici şart; tarafların, yapmış oldukları hukuki işlemin tamamının veya bir kısmının hüküm ifade etmesini, gelecekte meydana gelmesi şüpheli bir olayın gerçekleşmesine veya gerçekleşmemesine bağladıkları durumlarda söz konusu olur. Yıldırım, Şart, s.16.
484 Antalya, Miras, s.200-201.
485 Antalya/Sağlam, s.193.
486 Yıldırım, Şart, s.81 vd.
487 Ölüme bağlı tasarrufun içeriğinden, mirasbırakanın söz konusu tasarrufu şarta bağladığı kabul ediliyorsa, örtülü bir şartın varlığı söz konusu olacaktır. Gürsoy, K.T.: Ölüme Bağlı Tasarruflarda Şart ve Mükellefiyetler, AÜHFD, C10, S.1-4, Ankara 1953, s.416; Pulaşlı, Şarta Bağlı İşlemler ve Hukuki Sonuçları, Ankara 1989, s.16; Akıntürk, Şart ve Mükellefiyet Kavramları Üzerine Bir İnceleme, AÜHFD, C.27, S.3-4, Ankara 1970, s.226.
488 Yükleme, TMK’da, vakıflara ilişkin olarak TMK m.113/2, ölüme bağlı tasarruflara ilişkin olarak m.515 ve TBK’da, bağışlamaya ilişkin olarak m.240’ta düzenlenmiştir. Antalya, Miras, s.201.
489 İnan/Ertaş/Albaş, s.211. Diğer tanımlar için bkz. Oğuzman, s.145; Dural/Öz, s. 162;
Kocayusufpaşaoğlu, s.281; Ayiter/Kılıçoğlu, s.113.
125
Yüklemenin konusu belirli bir amacın elde edilmesidir. Bu amaç bilimsel, kişisel ve sosyal nitelikte olabilir. Dolayısıyla, yüklemeden yararlanan bir kişinin mutlaka bulunması zorunlu değildir; yükleme alacaklısı bizzat mirasbırakanın kendisi de olabilir.
Yüklemenin yerine getirilmesi rıza ile veya dava ile olur. Ancak yükleme ifa davası açma hakkı vermediği için sadece yüklemenin yerine getirilmesine ilişkin bir dava açılabilir.490 Bu anlamda TMK m.515/2’ye göre yüklemenin yerine getirilmesi her ilgili tarafından istenebilir.491 Dava ise, yüklemeyi yerine getirmek zorunda olan yasal veya atanmış mirasçı ya da vasiyet alacaklısına karşı açılır.
Borç konusu olabilecek tüm olumlu ve olumsuz edimler, yüklemeye konu olabilir.
Bunun haricinde, yükleme başka bir ölüme bağlı tasarrufu sınırlayıcı bağımlı bir nitelikte olabileceği gibi salt yasal mirasçıya yüklenen bağımsız bir yükleme olarak da belirebilir.
Koşul ile yükleme arasındaki fark ise, koşul bağımsız bir ölüme bağlı tasarruf olmadığı için sadece başka bir ölüme bağlı tasarruf koşula bağlanabilirken, yükleme bağımsız bir ölüme bağlı tasarruf olduğu için sadece yüklemelerden oluşan bir ölüme bağlı tasarruf yapılabilir.
2. Koşul ve Yüklemelerin Hukuka ve Ahlaka Aykırı Olmaması
Ölüme bağlı bir tasarrufta yer alacak olan koşul veya yüklemelerin hukuka ve ahlaka aykırı olmaması gerekmektedir. Bu doğrultuda TMK m.515/2 ile, hukuka veya ahlaka aykırı koşullar ve yüklemelerin, ilişkin oldukları tasarrufu geçersiz kılacağı hükme bağlanmıştır.492
Hukuka veya ahlaka aykırı koşul veya yükleme içeren ölüme bağlı tasarruflar ise kendiliğinden hükümsüz olmaz. Bu nedenle bu gibi tasarrufların ilgililer tarafından iptali
490 Dural/Öz, s.166.
491 Bu anlamda yasal ve atanmış mirasçılar, kendisine belirli mal bırakılanlar, yükleme alacaklısı, mirasbırakanın hısımları, arkadaşları, vasiyeti yerine getirme görevlisi ilgililer kavramı kapsamında değerlendirilebilir. Antalya, Miras, s.213.
492 Ölüme bağlı tasarrufun ahlaka aykırı olup olmadığı, o toplumda yer alan makul ve dürüst kişilerin objektif ahlak anlayışına göre belirlenecektir. Antalya/Sağlam, s.196.
126
talep olunmalıdır. Ancak, hukuka veya ahlaka aykırı yükleme ve koşullar olmaksızın da ölüme bağlı tasarruf yapılacağı ispat edilirse, sadece koşul ve yükleme iptal edilerek ölüme bağlı tasarrufun geçerli sayılması gerekmektedir.
3. Koşul ve Yüklemelerin Anlamsız veya Rahatsız Edici Nitelikte Olmaması TMK m.515/3 hükmüne göre anlamsız veya yalnız başkalarını rahatsız edici nitelikte olan koşullar ve yüklemeler yok sayılmaktadır. Dolayısıyla, koşul veya yüklemenin anlamsız ya da faydasız olması veya sadece başkalarını rahatsız etmek için konulmuş olması durumunda, koşul ve yükleme yok sayılır;493 bu konuda iptal davası açmaya dahi gerek yoktur. Buna karşılık, koşul ve yüklemenin kendisine bağlı olduğu ölüme bağlı tasarruflar geçerli olarak devam eder.494
4. Koşul ve Yüklemelerin İmkânsız Olmaması
TMK’da ölüme bağlı tasarrufların imkansızlığı ihtimali düzenlenmediği için, uygulamada genel hükümlerin kıyasen uygulanması yoluna gidilmiştir. Bu hükümlerin uygulanmasında ise ölüme bağlı tasarrufun niteliği ve mirasbırakanın iradesinin anlamı dikkate alınmıştır.495
Öncelikle ölüme bağlı tasarrufta yer alan koşulun imkansızlığına baktığımızda, ikili bir ayrım yapıldığı görülmektedir. Geciktirici nitelikteki koşulların imkânsız olması durumunda, koşula bağlı tasarruf hükümsüzdür; bozucu nitelikteki koşulun imkânsız olması durumunda ise, ölüme bağlı tasarruf sanki koşul hiç konulmamış gibi geçerli sayılır.496
493 Oğuzman, s.148; İmre/Erman, s.139; İnan/Ertaş/Albaş, s.217; Dural/Öz, s.162. Bozucu şartta farklı fikir için bkz. Köprülü, s.179.
494 Kocayusufpaşaoğlu, s.191; İmre, s.209.
495 Antalya, Miras, s.204.
496 Öztan, s.203.
127
Yüklemenin yerine getirilmesinin imkânsız olduğu durumlarda ise, yüklemenin imkânsız olduğunu tasarrufu yapan kişi bilseydi; ölüme bağlı tasarrufu yapmayacağı kabul edilecek hallerde yüklemenin bağlı olduğu tasarruf geçersizdir.497 Ancak yüklemenin imkânsız olduğunu bilen mirasbırakanın yine de bu tasarrufu yapacağı anlamı çıkartılırsa yükleme anlamsız olur ve ölüme bağlı tasarrufunun varlığına zarar gelmeksizin yükleme borçlusu bunu yerine getirmek borcunda kurtulur.498
E. İKAMELİ (ATAMALI) TASARRUFLAR