Tarımda Makine Kullanımı ve Diğer Gelişmeler

Tarımda makine kullanımına yönelik devlet katkısı ve yabancı şirketlerin etkisi makineleşmenin tarımsal alanda gelişiminde büyük rol oynamıştır. Politika olarak tarımda makineleşme benimsenmiş olsa da bu hususta gereken önem verilememiştir. 1930’lu yılların başlarından itibaren gerek pulluk kullanımı ile ilgili teşvikler gerekse zirai aletleri hayvan gücü ile kullanma konusundaki adımlar bu dönemdeki makineleşme bakımından dikkat çeken gelişmelerdir. 1923-1930 arası yıllara bakıldığında, öncelikli hedefin tarımsal üretimin eskisi gibi arttırılması ve bunun için de hızlı bir makineleşmenin gerçekleştirilmesi olduğu anlaşılmaktadır. Devlet daha ilk yıllardan itibaren ülke şartlarına en uygun olan traktörlerle üretime katkı sağlamaya çalışmış ve bu amaçla 221 adet traktör alınarak bizzat devlet tarafından üreticilere dağıtılmıştı. Hatta traktörlerde kullanılacak yakıtı üreticinin daha ucuza alabilmesi için çeşitli kanunlar bile çıkarılmıştı. Devletin bu politikası sayesinde ülkedeki traktör sayısı 1923 yılında 183 iken 1930 yılında 2003’e ulaşmıştır. Ayrıca devlet büyük toprak sahibi çiftçilere Ziraat Bankası’ndan borçlanma karşılığında ağır yakan traktör alma ayrıcalığı tanımış ancak hiç kimsenin bu haktan yararlanmadığı görülmüştür. Yalnızca “Latniz markalı ağır yağ yakan traktörlerden hükümet tarafından Ziraat Vekâleti bünyesindeki kurumlara tahsis edilmek suretiyle 15 tane” alındığı bilinmektedir. Ancak hem büyük dünya buhranı hem de ülke ekonomisinin durumu traktör kullanımının yaygınlaşmasına büyük bir engel teşkil ettiğinden, insan ve hayvan gücü ile kullanılabilen pulluklara geçiş hız kazanmıştır135_.

Devletçilik politikalarının takip edildiği dönemde, Ziraat Bankası tıpkı traktör konusunda sağlamış olduğu desteği pulluk ve diğer tarımsal aletlerde de sürdürerek tarımsal alanda önemini korumuştur. Bu dönemle ilgili unutulmaması gereken en önemli gerçek ise, karasabanın tarımsal üretimde hâlâ etkinliğini sürdürüyor olmasıdır. Nitekim “İktisat Vekili Şakir Bey’in beyanına göre, 1930’lu yılların başında 1.700.000 çiftçinin ancak 500.000’i pulluk kullanmaktadır. Geri kalan çiftçiler ise karasabanla tarımsal faaliyetlere devam etmekteydi. Pullukları daha büyük arazi sahibi çiftçiler

135_{Reşat Rakım, “Ziraat Tekniği”, Ziraat Gazetesi, Yıl: 5, S. 1, 1934, s. 901-902; Kayam, a.g.t., s. 94-}

67

kullanırken, karasabanı ise küçük çiftçilerin kullandığı bilinmektedir.”136 _Çiftçilere

pulluk dağıtımı noktasında TBMM’ndeki tüm kesimlerin ortak bir fikirde birleştiği görülmüştür. Asıl tartışma ise bu pullukların yerli üretim mi olacağı ya da ithal mi edileceği noktasında yaşanmaktaydı. İthal pulluklar ile yerli pulluklar arasında tartışma yaşanmasına en önemli sebep aradaki fiyat farklılıklarıydı. Ayrıca yerli pulluk üretimi ile elde edilen pulluklar beklenen nitelikte olmadığından Hükümet adeta ithal pulluk alımına mecbur kalmıştı. Ancak yerli pullukların ithal pulluklarla yarışabilecek niteliklere sahip olması için yerli üretimi teşvik konusunda ciddi girişimlerde bulunulduğu da unutulmamalıdır137_{. İthal pulluklar ile ilgili fikirlere karşı çıkılmasının}

en önemli sebepleri ise önceki yıllarda yaşanan tecrübelerden başka bir şey değildi. Çünkü önceki yıllarda pulluk ithal edilen ülkenin ya demode olmuş, kullanımı zor ve hantal pulluklar gönderdiği ya da bu pullukları yüksek fiyatlarla sattığı görülmüştür. İthal edilen pullukların temel sıkıntıları, ağırlığından ötürü hayvanlarca bile çekilememiş olması ve memleket koşullarına uygunluğuna bakılmaması olmuştur. Bu nedenle yerli pulluk üretimini teşvik, önceliklerden birisi olmuştu. Önceki yıllarda küçük imalathanelerde yapılan pullukların üretiminin arttırılması için 1931 yılında “Pulluk Kanunu” dahi çıkarılmış ve bu kanun ile pulluk imalathanelerine ciddi imtiyazlar tanınmıştır. Ancak pulluk üretimine yönelik olarak 1935 yılında demir üzerine konan gümrük ve tüketim vergileri dolaylı olarak yerli üretimin kısır kalmasına yol açmıştır138_.

Tarımda makineleşmeyi sağlamak maksadıyla traktör ve pulluklar dışında diğer tarım aletleri ile ilgili de devletin çabaları dikkate değerdir. Özellikle 1934 yılına kadar tohumları süratle temizlemede kullanılan “kalbur makineleri”nden 912 tanesi devlet tarafından alınarak üreticilere çoğunluğu uzun süreli taksitlerle verilmek suretiyle tarıma destek sağlanmaya çalışılmıştır. Bu makinaların bir kısmı ise bizzat devlet tarafından işletilmiştir. Yine tohum ve arpanın temizlenmesinde kullanılması maksadıyla 3 tane tohum temizleme makinası ve 11 tane selektör makineleri devlet tarafından alınarak “Uşak, Eskişehir ve Afyon”a gönderilmiştir. Ayrıca bölgenin ürün rekoltesindeki çeşitliliğe göre kullanımı için “Adana, Manisa, Aydın” olmak üzere 55 tane pamuk mibzeri ve 45 tane çapa makinesi dağıtılmış, hububat işlerinde kullanılmak üzere de 5 tane biçer döğer makinesinin dağıtımı yapılarak tarımda makineleşmeye

136_{TBMM Zabıt Ceridesi, Yıl: 1930, C. 20, s. 5.}

137_{Pulluk temini ile ilgili görüşmeler, TBMM Zabıt Ceridesi, Yıl: 1930, C. 20, s. 5-11.}

68

dair küçümsenmeyecek atılımlar yapılmıştır. Nitekim arz talep dengesi gereği tarım makinalarının çok bulunduğu bölgelerde bunların teknik takibini yapabilmek adına birçok tamirhaneler de oluşturulmuştur. Ayrıca devletçi politikaların bir uzantısı olarak 1937 yılında Tarım Bakanlığı’na tâbi biçimde kurulan “makina

kombinalarının” kiralama yoluyla özel çiftçilere makine ve araç temin etmeleri kararlaştırılmıştır. Devletin sahibi olduğu bu kombinalardan ağırlıklı olarak büyük toprak sahibi çiftçilerin faydalanmış olduğu ise dikkat çekici başka bir detaydır139_.

Tablo 12’de de 1930’dan itibaren tarım alanında makineleşmedeki başlıca gelişim sayısal olarak gösterilmektedir.

Tablo 12: Tarım Makinalarının Sayısal Verileri

Yıl Tarım Makinaları İthalatı (1000 ton)

Traktör Sayısı Demir Pulluk Sayısı (1000)

1930 2.4 2000 Bilgi yok

1933 0.6 1382 266

1936 2.5 961 410

1939 2.7 1039 Bilgi yok

Kaynak: Tezel, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi, s. 354.

Tarımsal üretimde hayvancılığın yeri de şüphesiz ki yadsınamaz. Özellikle de hayvanların üretimde çekici güç unsuru olarak önemini koruyor olması ve hayvan sayısının da tarımsal faaliyetlere paralel olarak arttığı da bilinen bir gerçektir. İşte bu nedenle devletçilik dönemi olarak nitelendirdiğimiz dönemdeki hayvan miktarlarına da kısaca değinmekte fayda vardır. Örneğin, “1931-1935 arası yıllardaki koyun sayısı 16 milyon, keçi sayısı 13 milyon, büyükbaş hayvan sayısı ise 7.5 milyon olarak belirlenmiştir. 1936-1940 arası yıllara bakıldığında ise bu sayı ciddi oranda bir artış göstermiş koyun sayısı 23 milyona, keçi sayısı 16 milyona, büyükbaş hayvan sayısı ise 9 milyona”140 _{yükselmiştir.}

Tarımda makine kullanımının dışında önemli sayılabilecek bir husus da sulama meselesiydi. Tarımsal arazileri sulama konusunda Cumhuriyet’in ilk yıllarında ciddi bir kısıtlılık söz konusu olmuş, tarımsal üretim adeta iklim koşullarına bağlı bir biçimde yapılmıştır. Bu bağımlılık özellikle 1927-1928 yılları gibi kuraklıkla geçen yıllarda çiftçileri ciddi zorluklarla karşı karşıya bırakmıştı. Devletin sulama konusuna belirgin bir biçimde yönelişi ise 1929 yılına rastlamaktadır. 1929 yılı Mayıs’ında kabul edilen “Demiryolları ve Limanlar ile Su İşleri İçin (240.000.000) Liralık Tahsisat

139_{Rakım, a.g.m., s. 901-903; Tezel, a.g.e., s. 418.}

69

İtasına Ve Bu Miktara Kadar Taahhüdat İcrasına Dair Kanun” ile sulamadan daha fazla faydalanabilmek adına hükümete gelecek yıllar içerisinde harcamak üzere 100.000.000 TL ayrılmıştır. Fakat böyle bir bütçe ayrılmasına rağmen sulama projeleri için harcanan miktar 1938’e kadar yılda 1 ile 1.6 milyon TL aralığında kalarak sulama ile ilgili program beklenen sonucu vermemiştir. Başarısızlıkla sonuçlanan sulama programı tecrübesinden sonra tekrardan yapılan çalışmalar neticesinde 1937 yılında “Yeniden Yapılacak Su İşlerine 31.000.000 Lira Tahsisi Ve Bunun İçin Gelecek Senelere Taahhüd İcrasına Mezuniyet Verilmesi Hakkında Kanun” çıkarılmıştır. Tüm çabalara rağmen devlet tarafından sulanan tarımsal alanların miktarı, 1930 sonlarına gelindiğinde 100.000 hektar iken 1950’lere yaklaşıldığında bu rakam her ne kadar 400.000 hektara ulaşmış olsa da aslında sulanan arazi miktarı toplam miktarın yalnızca yüzde sekiz kadarıydı. Bütün bu istatistik verilerden de anlaşılacağı üzere, devlet her ne kadar sulama konusuna büyük bütçeler ayırmış olsa da uygulamada, beklenen gelişim gerçekleşmemiş ve dolayısıyla tarımsal üretimde de sudan beklenen bereket sağlanamamıştır.

Çalışmanın giriş bölümünde bahsedilen Konya Ovasını sulamaya yönelik proje daha Osmanlı döneminde ortaya konmuştu. Bu proje ile kurulan Konya Ovası Sulama İdaresi, Cumhuriyet’in sulama ile ilgili çalışır vaziyette Osmanlı’dan devraldığı istisnai bir kurumdu. Cumhuriyet’in ilanı öncesinde bu idare Almanlar tarafından çalıştırılmaktaydı. Konya Ovası Sulama İdaresi kanalları dönemin koşullarına göre büyük miktarda araziyi sulama imkânına sahip olması bakımından önemli bir idareydi. Ancak ülkenin uzun yıllar savaş içinde olması sebebiyle sulama şebekesi kanallarının bakım ve onarımı yapılamamıştı. Gerek bu durum gerekse bulunduğu coğrafyanın özellikle buğday ekiminin yoğun yapıldığı yer olmasından dolayı sulamanın maliyeti üreticilere ağır geldiğinden İdare’nin çalıştırılması ancak hükümet desteğiyle mümkün olabilmiştir.

1932 yılı öncesinde Nafia Vekâletine tâbi olarak işletilen İdare, 1932’de kabul edilen “Konya Ovası Sulama İdaresinin Teşkilat ve Vezaifi Hakkındaki Kanun”da yapılan değişiklikle Ziraat Vekâletine tâbi hale getirilmiştir. Daha sonra ise sulama şebekesinin bakım ve onarımı ile ilgili olan işlerin Nafia Vekâleti tarafından yürütülmesinin daha sağlıklı olacağının anlaşılması üzerine 1938 yılına gelindiğinde yeniden Nafia Vekâletine bırakılmış ve bu değişiklikle birlikte aynı zamanda bu idare

70

Sular Genel Müdürlüğü Teşkilatı’nın alt bölümü olarak çalıştırılmıştır141_{. Anlaşılacağı}

üzere devlet, Konya Ovası projesinin nasıl daha iyi işletilebilir hale gelmesi için destekten kaçınmamış, teşkilat yapısıyla ilgili dönem dönem çıkarmış olduğu kanunlarla da bu idareden elini çekmemiştir.

Tarımın geliştirilmesinde şüphesiz ki bu konuda verilecek eğitimin yeri de yadsınamaz. İşte bu nedenle kurulmuş olan ziraat mektepleri ile ilgili çalışmalar önceki bölümlerde detaylı olarak ele alınmıştır. Devletçilik politikalarının uygulandığı dönemde artık devlet tarım kesimini modern teknik ve bilgilerle donatacak bir eğitim verilmesinin kaçınılmaz olduğunun farkındaydı. Bu amaçla 1932 yılında çıkarılan “Ankara Yüksek Ziraat Ve Baytar Mektepleri İle Enstitülerin İnşaat ve Tesisatı İçin

İstikraz Akdine Dair Kanun” ile bu okullar ve enstitülerin kurulması ve buraların

ihtiyacı olan tüm teknik donanımın sağlanabilmesi maksadıyla 1.5 milyon gibi bir borç verme hakkı Maliye Vekaletine tanınmış ve ayrılan bu bütçe Ziraat Vekaletine tahsis edilmişti. 1932’de kabul edilen kanunla ziraat mekteplerinin eğitim hedeflerinde de değişikliğe gidildiği görülmüştür. Artık bu okulların amacı, devlet görevlisi ihtiyacını karşılamaktan uzaklaşarak tamamen modern üretim teknikleriyle donanmış bir üretici tipi yaratmaktan başka bir şey değildi. Zaten okullara alınan talebelerin de toprak sahibi kimseler ile çiftçilerin çocuklarının olması bunun en büyük göstergesiydi.

Ayrıca bu okullarda ziraat ile ilgili tüm derslerin yanı sıra okulların bulunduğu coğrafyanın şartlarına göre çeşitli dersler verilmiştir. Tıpkı, “Bursa’daki ziraat okulunda meyvecilik, tarla ziraati ve hayvancılık; İzmir’deki ziraat mektebinde ise bağcılık, ziraat sanatları; İstanbul’da yer alan okulda ise tarla ziraati, hayvancılık; sıcak memleket olan Adana’daki okulda ise sıcak yerlerdeki ziraatle ilgili” yoğun bir eğitim verildiği görülmüştür. Yine bu okullarda okuyan talebelerin tecrübe imkânlarını fazlalaştırmak gayesiyle bu okullara tâbi uygulama çiftlikleri de daha modernize hale getirilerek tekrardan ıslah edilmiştir. Ziraat okulları içerisinde zirai aletlerin bakım ve onarımına ilişkin eğitim vermek üzere oluşturulan tek mektep ise “Adana’daki Ziraat Mektebi’ne tâbi olarak kurulmuş olan Makinist Mektebi”142_dir.

141_{Tezel, a.g.e., s. 421-422; Kayam, a.g.t., s. 103-104; 1913 projesine göre, “Beyşehir ana kanalının 200}

kilometre uzunluğunda olduğu ve bu 200 kilometrelik ana kanalın 102 kilometresinin yeni kazılacağı kaydedilmekle birlikte ayrıca yan kanalların uzunluğu da 2.000 km. olarak verilmiştir. Anadolu Demiryolu Şirketi, toplam yan kanalların uzunluğunu 1.937 km. olarak hesaplamıştır.” Emrah Yılmaz, “Demiryolları ve Tarımsal Gelişme: Konya Ovası Sulama Projesi Örneği”, Uluslararası Sempozyum

Geçmişten Günümüze Bozkır, Konya, Mayıs 2016, s. 486-487.

142_{2063 Sayılı Ankara Yüksek Ziraat ve Baytar Mektepleriyle Enstitülerin İnşaat ve Tesisatı İçin İstikraz}

71

1933 yılında, Hitler’den kaçıp Türkiye’ye gelmiş olan birçok Alman uzmanın da kuruluşunda aktif rol aldığı ziraat dalında çağdaş bir yükseköğretim kurumu olarak planlanan “Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü’nün Rektörü ise, Leipzig Üniversitesi profesörlerinden Friedrich Falke” olmuştur. Bu enstitüde başlangıç yıllarında dersler Alman hocalar tarafından Almanca olarak anlatılıyor, Türk asistanlar aracılığıyla Türkçeye çevriliyordu. Enstitü ziraat, veterinerlik gibi alanlarda uzmanların yetişmesinin dışında bilimsel çalışmalarda da önemli bir yere sahipti. Kuruluş yılı İstanbul Üniversitesi’yle aynı olan bu enstitü aslında bir üniversitenin sahip olduğu niteliklere ve donanıma sahipti. Zaten on beş yıl sonra Ziraat Fakültesiyle birleşip Ankara Üniversitesine çok kolay bir biçimde bağlanması da bunun en büyük göstergesidir143_{. Tarımla ilgili teknik anlamda yapılan çalışmalar 1937 yılına kadar çok}

güdük kalmıştır. Bu yıldan itibaren Mustafa Kemal en başta Gazi Çiftliği olmak üzere yurdun birçok yerinde tarımsal faaliyetleri yürütebilmek adına kurulan özel çiftliklerini zirai alandaki teknik gelişmeleri daha geniş bir sahaya yayabilmek maksadıyla Hazineye bağışlamıştır. Bu çiftlikleri bünyesine alarak tarım alanındaki gelişmeleri takip etmekle vazifelendirilmiş olan “Devlet Ziraat İşletmeleri Kurumu”144

1938 yılında kurulmuştur. Devletin tarımla uğraşan kesime yönelik modernizasyon çalışmaları ise 1940 yılında kurulacak olan Köy Enstitüleriyle farklı bir ivme kazanacaktır.

Atatürk dönemi Türkiye’sinde gerçek anlamda programlı bir devletçiliğe geçişin 1934 tarihli “I. Beş Yıllık Sanayi Planı” ile başladığına dair yaygın bir kanaat vardır. Dünyada planlı bir sanayileşmenin öncüsü olan SSCB’den Prof. Orlof’un Türkiye’ye davetiyle, bizzat kendisinin başkanlığında oluşturulacak bir heyetle

143_{20.06.1933 Tarih ve 2291 Sayılı Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü Kanunu, Düstur, 3. Tertip, C. 14,}

s. 1489; “Hem İstanbul Üniversitesi hem de Yüksek Ziraat Enstitüsü’nün kuruluşu Batı’nın bilimsel anlayış ve yöntemlerini Türk yükseköğretim kurumlarına getirme konusundaki önemli çabalardır. Bu çabaların bir sonucu olarak her iki kurumda da yabancı bilim adamları görevlendirilmiştir. Bunlar, büyük oranda aynı ülkeden – Almanya – getirtilmiş olmakla birlikte, bu iki kuruma gelen bilim adamlarının geliş şekli farklıdır. İstanbul Üniversitesi’nde görevlendirilenler, neredeyse tümüyle, Almanya’da o yıllarda Yahudi asıllı oldukları ve/veya Hitler’in uygulamalarına karşı çıktıkları için üniversitedeki görevlerinden uzaklaştırılan bilim adamlarıdır. Buna karşılık, Yüksek Ziraat Enstitüsü’ne, Alman hükümeti tarafından resmen görevlendirilen bilim adamları atanmıştır. Böylece, Türkiye’nin iki önemli şehrinde, ülkenin en önemli iki bilim kurumunda görev alan bilim adamlarından İstanbul Üniversitesi’ndekiler mülteci statüsünde, Yüksek Ziraat Enstitüsü’ndekiler ise Alman hükümetinin görevlendirdiği bilim adamları statüsünde çalışmışlardır. Ancak bu bilim adamlarının yanı sıra Yüksek Ziraat Enstitüsü’nde dört mülteci bilim adamı görev almıştır.” Sevtap Kadıoğlu, “Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü’nde Mülteci Bilim Adamları”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C. 9, S. 1-2, 2008, s. 183-184.

144_{Devlet Ziraat İşletmeleri Kurumu Hakkında Kanun, Düstur, 3. Tertip, C. 19, s. 254; “1937-1938}

yıllarında orta dereceli ve yüksek tarım okullarındaki öğrenci sayısı 1192, yüksekokullardan mezun öğrenci sayısı ise 153 olarak belirtilmiştir.” Tezel, a.g.e., s. 414-415.

72

sanayileşmeyi gerçekleştirebilecek bir program niteliğinde rapor düzenlemesi talep edilmişti. Prof. Orlof’un başkanlığını yaptığı bu heyet “Sınai Tesisat ve İşletme

Raporu”145 adıyla bir rapor hazırlamıştı. 17 Nisan 1934 tarihinde “I. Beş Yıllık Sanayi

Planı” ismiyle kabul edilmiş olan bu plana göre 1938’e kadar kurulması öngörülen

fabrikalardan bazıları: “Kimya Sanayi: Suni ipek(Gemlik), Gülyağı(Isparta), Süper fosfat(İzmit); Toprak Sanayi: Seramik(Kütahya), Cam ve şişe(İstanbul-Paşabahçe); Demir Sanayi(Karabük); Kâğıt ve Selüloz Sanayi(İzmit); Kükürt Sanayi(Keçiborlu); Pamuklu Mensucat Sanayi(Bakırköy, Kayseri, Ereğli, Nazilli ve Malatya’da iplik - dokuma, Iğdır’da iplik).”146 _{I. Beş Yıllık Sanayi Planı devletçi ekonomi politikalarının}

en büyük simgelerinden birisi olması bakımından önem arz etmektedir. Dünya buhranının tüm ülkelerdeki yıkıcı etkisine rağmen Türkiye uyguladığı akılcı politikalar sayesinde 1938’e kadar hedeflemiş olduğu sanayileşme hamlelerini başarıyla gerçekleştirmiştir. II. Planın da 1938 yılında hazırlıklarına başlanmışsa da II. Dünya Savaşı bu planın uygulanmasını mümkün kılmamıştır.

145_{Bilsay Kuruç, İktisat Politikasının Resmi Belgeleri, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler}

Fakültesi Türk İktisadi Gelişmesi Araştırma Projesi, 1963, s. 19, 25.

146_{A. Afetinan, Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Birinci Sanayi Planı 1933, Ankara: Türk}

Tarih Kurumu Basımevi, 1972, s. 15. “1932 yılında Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü’nün yaptığı sanayi anketine göre 1923-1932 yılları arasında Balıkesir’de 102 sanayi müessesesi mevcuttur.” Bilsay Kuruç, Belgelerle Türkiye İktisat Politikası (1933-1935), C. 2, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları No: 580, 1993, s. 81.

73

3. İZMİR İKTİSAT KONGRESİ KARARLARI DOĞRULTUSUNDA