Balıkesir’deki Sanayi Bitkileri ve Yağı Çıkarılan Bitkiler

İpek üretimi ekilen bitkilerden vilayet sınırları içerisinde en çok yaygınlaşmış olan pamuktur. Balıkesir, Bigadiç taraflarında kütlü (çekirdekli) pamuk yetiştirilmektedir. Keten ve kenevir ziraatı ise sınırlıdır. Bazı yerlerde ancak yerli bir takım mensucat üretiminde kullanılmak üzere ekilir. Vilayet dâhilinde yağı çıkarılan bitkiler zeytin, susam ve haşhaştır. Bunlar çok miktarda yetiştirilir. Zeytinliklerin bollukla bulunduğu yerler Bandırma, Erdek, Burhaniye, Ayvalık, Edremit ve özellikle Ayvalık zeytinyağları nefisliğiyle her yerde meşhurdur. Alınan mahsulün bir kısmı yağ çıkarmaya ve bir kısmı da salamura veya aynen kullanıma sunulur. Susam, en çok Sındırgı, Balıkesir, Edremit taraflarında ekilir. Tanesi yağ üretiminden çok tahin helvasının esasını teşkil eden maddenin hazırlanmasında kullanılır. Haşhaş da Balıkesir, Sındırgı taraflarında bol olarak ekilmektedir.

Aslında Balıkesir vilayeti için pamuk tütünden bile daha kıymetli ve kârlı bir mahsuldü. Bu hususta Zafer-i Milli gazetesinin 3 Ocak 1924 tarihli sayısında yer alan

“Vilayet Pamukçuluğu” başlıklı haberde de, “pamuğun vilayet dâhilinde dönüm

başına en çok para getiren, çiftçinin yüzünü güldüren yegâne mahsul olduğu vurgulanmıştır. Hatta Amerika, İngiltere gibi medeni ülkelerin pamuk ziraatına hak ettiği değeri verdiğinden ve bu sayede pamuk üretimi yapan çiftçilerin zenginleştiği ve söz konusu memleketlerin hazinelerinin dolduğu belirtilmiştir. Balıkesir vilayetinin

157_{Zafer-i Milli, “Bağcılık Hakkında”, 11 Kasım 1923, s. 1.}

86

Anadolu’nun birçok noktasına göre pamuk yetiştirmeye tabiatı itibariyle de (Su sorunun olmaması) elverişli olduğuna değinilirken aynı zamanda bu durum Allah’ın bir lütfu olarak görülmekte ve bundan yararlanmak adeta bir mecburiyet gibi düşünülmektedir159_{. Memleketin en mühim servet kaynağı olarak görülen pamukçuluk}

sayesinde Balıkesir vilayeti çiftçilerinin de gereken ehemmiyeti gösterirlerse ve doğru ekim yaparlarsa dışarıdan çok ciddi paralar kazanabileceklerine vurgu yapılan 6 Ocak 1924 ve 8 Ocak 1924 tarihli Zafer-i Milli gazetelerindeki “Vilayetimizde Pamukçuluk” başlıklı diğer haberlerde, ekimin hangi tip topraklara ve nasıl yapılması gerektiği ayrıntılı olarak anlatılmıştır. Yine ekim yapılırken tohum atma usulünün ne kadar önemli olduğuna değinilmiş ve doğru bir usulün gerçekleşmesi için çiftçilere yönelik bilgiler verilmiştir160_{. Balıkesir’de pamukçuluğa bu kadar ehemmiyet verilmesinin en}

önemli sebebi şüphesiz ki arazinin sulak olması ve geniş ovaların yer almasıydı. Aynı zamanda bu ovaların tütün ziraatıyla heba olmaması, pamuk ekilmesi gereken arazilerin yine pamuk ekiminde kullanılması ve bu sayede çiftçilerin hak ettiği kazancın kendiliğinden geleceği düşüncelerinin etkisi yadsınamaz.

Balıkesir’deki pamuk üretim ve pamuk ekimi yapılan arazi miktarlarını gösteren aşağıdaki tablolardan da çiftçinin pamukçuluğa olan eğiliminin arttığı anlaşılmaktadır.

Tablo 19: 1923-1924 Yılları Balıkesir’deki Pamuk Hasılatı (Kilo olarak)

Yıl Pamuk Hasılatı

1923 220.000

1924 400.000

Kaynak: Gazali, a.g.e., s. 69.

Pamuk üretiminde sadece ekim usulü ve tohumlar etkili olmayıp, tabiata bağlı bir üretim söz konusu idi. Üretimin sağlıklı olabilmesi için mutlaka Temmuz ayında yağmur görmesi gerekmekte, eğer bu yağmur olmazsa tarladan istenilen mahsul elde edilemeyeceğinden ekilen pamuklar sökülüp yerlerine başka şeyler ekilirdi.

159_{Zafer-i Milli, “Vilayetimizde Pamukçuluk”, 3 Ocak 1924, s. 1.}

160_{Zafer-i Milli, “Vilayetimizde Pamukçuluk”, 6 Ocak 1924, s. 2; Zafer-i Milli, “Vilayetimizde}

87

Tablo 20: Kazalarda Ekilen Pamuk Arazi Miktarları (Dönüm olarak)

Balıkesir 52.000 Sındırgı 30.000 Balya 500 Edremit 600 Burhaniye 170 Gönen 17 Toplam 83.287

Kaynak: Gazali, a.g.e., s. 70.

Sanayi bitkileri grubunda yer alan keten çok eski bir bitkidir. Her ne kadar Balıkesir dâhilinde sınırlı bir üretim yapıldığı anlaşılsa da Bandırma ve Gönen’de yoğun bir ekim söz konusu olmuştur. 50-70 cm boylarında olan keten iklimleri değişik birçok yerde yetişebilirdi. Keten ekimi 1923 yılında Balıkesir ve Gönen’de yapılırken (52.825 kilo), 1924 yılında yalnızca Bandırma’da (4.930 kilo) ekimi söz konusu olmuştur. Balıkesir ile Sındırgı taraflarında bol miktarda yetiştirilen yağ bitkisi haşhaş hasılatı ise, 1923 yılında 1.718.000 iken bu rakam 1924 yılında 1.140.000 kilo olarak tespit edilmiştir. Yine bir yağı çıkarılan bitki olan susamın da hasılatı 1923 yılında 1.800.000 kilo, 1924 yılında da 1.056.000 kilo olmuştur. Ancak burada bilinmesi gereken ayrıntı, susamın ketene oranla daha fazla kazada yetiştirilmesidir(Balıkesir, Bandırma, Dursunbey, Edremit, Gönen, Sındırgı, Burhaniye gibi).

I. Dünya Savaşı’ndan önce Balıkesir’deki ipek üretimi çok geniş bir alana yayılmış ve 50-60 bin kilo gibi bir hasılat söz konusu oluyorken, savaş özellikle de Fransa ve İtalya gibi önemli ipek alıcılarının kaybına yol açmış ve Balıkesir’in ipek faaliyetlerinin durmasına sebep olmuştur. Ancak 1925’den itibaren yeniden bir canlanma söz konusu olmuş ve ipek kozası yetiştirmede Dursunbey öncü olmuştur161_.

Yağı çıkarılan bitkiler arasında Balıkesir’le özdeşleşmiş olan ürün ise şüphesiz ki zeytindir. Zeytine ve zeytinyağına dayalı bu zenginlik Balıkesir’de bir zeytine dayalı sanayinin oluşumunu da kaçınılmaz kılmıştı. Balıkesir’in bütün çevrelerinde zeytin ağaçları bulunmakla birlikte esas yoğunluk sahil şeridindeki kazalardadır. Zeytin ağaçlarının yoğun olduğu bölgelerde milyonlarca kilo zeytin ve zeytinyağı elde edilmekte, bu yağların büyük bir kısmı doğrudan kullanılırken, bir kısmı da sabun yapmak suretiyle tüketilmektedir. Özellikle Edremit ve Ayvalık taraflarında bir hayli eski tip yağ fabrikaları mevcuttu. Memleketin her yerinde üne kavuşmuş olan bu zeytin

161_{Cenap Refik Orkon, Balıkesir Coğrafyası, Balıkesir: Vilayet Matbaası, 1936, s. 38-39; Gazali, a.g.e.,}

88

ve zeytinyağları içerdeki tüm ihtiyacı karşıladıktan sonra ihraç bile edilecek kadar fazlaydı. Zeytinyağlarıyla tanelerin en çok ihraç edildiği yerler ise Bulgaristan ve Romanya’dır. Ancak zeytinlerle ilgili bilinmesi gereken, her sene aynı mahsulü vermeyip üç yılda bir dinlenme evresine girdikleridir. Zeytinler de tıpkı pamuklar gibi tabii şartlara bağlı olduklarından, Ağustos ayında ne kadar çok yağmur görürlerse o kadar bereketli olurlardı162. Aşağıdaki tablolarda da 1923-1924 yılları zeytin tanesi hasılatı ile elde edilen zeytinyağı miktarları ile zeytin membaı olan Ayvalık’ın 1922- 1923-1924 yıllarındaki zeytinyağı ve sabun ihracat verileri sunulmaktadır.

Tablo 21: 1923-1924 Yılları Zeytinyağı Miktarı ile Zeytin Tanesi Hasılatı(Kilo

olarak)

Yıl Zeytinyağı Zeytin Tanesi 1923 10.000.000 6.457.333 1924 17.000.000 13.338.312

Kaynak: Gazali, a.g.e., s. 74.

Tablo 22: Ayvalık’taki 1922-1923-1924 Yılları Zeytinyağı Ve Sabun İhracatı

Yıl Zeytinyağı Sabun

1922 1.109.551 22.919

1923 2.270.504 1.508.200 1924 2.186.511 955.296

Kaynak: Balıkesir Ticaret ve Sanayi Odası Salnamesi 1926, İstanbul: Hüsnütabiat

Matbaası, s. 22.

Başta özellikle Ayvalık ve Edremit olmak üzere Balıkesir’in adeta bir zeytin membaı olduğu tablolardan da anlaşılmaktadır. Söz konusu dönemde (900.000) civarı zeytin ağacının bulunduğu Ayvalık özellikle zeytinle simgeleşmiş bir kaza olarak öne çıkmayı başarmış ve günümüzde de bu ününü korumaktadır.