Tanımlayıcı Göstergelere Dayalı Analiz Metodları

TDÖ’lerin ticaret üzerindeki kullanım yaygınlığını özetlemeye yönelik en basit yaklaşım, önlemlerin sıklık göstergelerini hesaplamaktır. Bu göster-geler, ticaret politikası araçlarının yoğunluğuna dayanmakta olup, önlemin ticaret veya ekonomi üzerindeki etkisini dikkate almadan getirilen standart veya düzenlemenin derecesini ölçmektedir. Yaygın olarak kullanılan ve envanter metodu olarak da bilinen üç önemli sıklık göstergesi; Kapsama Oranı, Frekans Endeksi ve Yaygınlık Skorudur. Bu göstergeler, gözlemle-nen TDÖ’lerin envanter/sayım listelerine dayanmaktadır. (Melo ve Nicita, 2018, s. 9). Diğer taraftan envanter temelli sıklık göstergelerine ilave ola-rak, son yıllarda TDÖ’lerin, bu önlemleri üreten mevzuat/regülasyonların yoğunluklarını ölçen “regülasyon yoğunluğu” ile ülkelerin uygulamaya koyduğu TDÖ’lerin, mevzuatları açısından benzerliklerinin de ölçümünü sağlayan “regülasyon mesafesi” gibi iki farklı sıklık göstergesi de bu başlık altında ele alınacaktır.

4.2.1.1. Kapsama Oranı (Coverage Ratio)

Kapsama oranı, bir ürün veya ürün grubunun ithalatında uygulanan TDÖ’lerin yüzdesini ölçmektedir. Frekans endeksine benzese de ithal edi-len her ürün için kukla değişken yerine, her ürün için bir ticari değer kulla-nılmaktadır.

(1) Formülde TDÖ_İk belirli bir tarife satırına i ülkesinin j ülkesinden ithal ettiği k malına uyguladığı TDÖ’lerin varlığını veya çeşidini gösteren kukla değişkeni, t önlemin ölçüldüğü zamanı, T, ithalatın ağırlıklandırıldığı yıl, V_ik i ülkesinin k malı ithalatının değerini ifade etmektedir.

Bu önlemin yorumlanmasındaki ana sorun, ithalat değerine ilişkin ma-tematiksel ağırlıkların içselliğinden kaynaklanmaktadır. Eğer bir TDÖ, j ülkesinden tüm i malının ithalatını engelleyecek kadar kısıtlayıcı olursa, V’nin (ithalatın) ağırlığı sıfır olacak ve TDÖ’nün kapsama oranına ilişkin hesaplanan değeri de aşağı yönlü bir şekilde yanlı olacaktır. Böylece kapsa-ma oranları, önlemden etkilenen ithal kapsa-malının değerini ne ölçüde azalttığını göstermeyecek, böylelikle ithalatı yasaklanmış ürünlerin bir ülkenin itha-latının toplam değeri içindeki ağırlığını da azaltmış olacaktır. Bu durumda, bir bütün olarak “dünyadan yapılan” toplam ithalatın, serbest ticaretin ağır-lığını temsil edecek şekilde kullanılması, yaşanan sorun için bir düzeltme işlevi görecektir (Bora ve diğer., 2002, s. 6)

4.2.1.2. Frekans Endeksi (Frequency Index)

Frekans endeksi ise sadece TDÖ’lerin varlığını veya yokluğunu açık-lamakta olup, bir veya daha fazla TDÖ’den etkilenen ürünlerin yüzdesini göstermektedir.

(2) Formülde TDÖ_İk belirli bir tarife satırına i ülkesinin j ülkesinden ithal ettiği k malına uyguladığı TDÖ’lerin varlığını veya çeşidini gösteren kukla değişkeni, t önlemin ölçüldüğü zamanı, M_ikt ise i ülkesinin j ülkesinden

her-hangi bir k malı ithal etmesi durumunda 1 değerini alan kukla değişkenini ifade etmektedir.

Kapsama oranından farklı olarak frekans endeksi yöntemi, önlemden etkilenen ürünlerin nispi değerini yansıtmamakta, dolayısıyla TDÖ’lerin taşıdığı öneme dair ihracatçıya ihracat mallarıyla ilgili genel veya görece herhangi bir bilgi sunmamaktadır. Diğer taraftan, frekans endeksi ile kapsa-ma oranı metodu bazı zayıflıklarına rağmen, %0 ile %100 arasında değişen bir çeşit “ticaret kısıtlama endeksi” sunmakta olup, söz konusu bu gösterge-ler, sahip oldukları özellikleri nedeniyle, ticaret akışlarının analizine ilişkin gerçekleştirilen ekonometrik çalışmalarda kullanılabilmektedir (Bora ve diğer., 2002, s. 6)

4.2.1.3. Yaygınlık Puanı (Prevalence Score)

Ülkeler tarafından kullanılan TDÖ’leri tanımlamanın üçüncü bir yolu da yaygınlık puanı hesaplaması olup, ithal edilen ürünlere uygulanan ortalama TDÖ sayısını ölçmektedir.

(3) Formülde #TDÖ değişkeni, k malına tarife satırı düzeyinde uygulanan TDÖ sayısını ifade etmektedir.

Bu yöntem, belirli bir ürüne kaç tane önlemin uygulandığını, en çok sa-yıda TDÖ’den hangi ürünün etkilendiğini veya bir ürün grubuna ortalama kaç TDÖ uygulandığını ölçmek için kullanılmaktadır. Örneğin, tarım ürün-lerinin sanayi ürünlerine kıyasla daha fazla önlemden etkilenip etkilenme-diğini görmek veya farklı ülkeler için ortalama önlem sayısını karşılaştır-mak gibi amaçlar için de kullanılabilmektedir. Bu yaklaşım TDÖ’lerden etkilenmeyen ürünler için sıfır olan değerleri de kapsamaktadır (UNCTAD, 2017, S. 24).

4.2.1.4. Regülasyon Yoğunluk Göstergesi (Regulatory Intensity) TDÖ’lerin analizinde kullanılan bir başka basit kullanışlı gösterge de bir ülkenin kendi ürünleri arasında uyguladığı TDÖ’lere ilişkin getirdiği yasal düzenlemelerin sapmasını hesaplayan regülasyon yoğunluk göstergesidir.

Bu hesaplama, söz konusu ülkenin önlemleri ürünler arasında eşit

şekil-de uygulayıp uygulamadığını veya belirli ürünleri veya grupları heşekil-defleme eğiliminde olup olmadığını göstermektedir. Gerçekten de ticaret politika-sı araçları olarak kullanıldıklarında TDÖ’ler genellikle pirinç ithalatında ek bir standart getirilmesi gibi spesifik bir ürüne yönelik olurken, kamu politikası hedeflerine hizmet eden TDÖ’ler ise tarımsal ürünlerde pestisit sınırları belirlenmesi gibi daha eşit ve genel bir şekilde uygulanmaktadır.

Bu nedenle, böyle bir gösterge TDÖ’lerin ürünler boyunca dağılımını ölç-menin yanında, söz konusu önlemlere ilişkin oluşturulan yasal mevzuatın da amaçlarını ortaya koymaktadır. Bu çerçevede, ürün farklılıklarını kontrol eden ülkeler arasında regülasyon yoğunluğu (RI) TDÖ sayısı ile ölçüldüğü gibi aşağıda hesaplanan bir endeks yardımıyla da hesaplanabilmektedir.

(4) Formülde , k malına ülkeler bazında uygulanan önlem ortalama-sı, sdev ise hesaplanan standart sapma değişkenini göstermekte olup, bu iki değişken tarife satırı düzeyinde ülkeler için hesaplandıktan sonra ithalat da dünya ithalatı ile ağırlıklandırılmaktadır (Melo ve Nicita, 2018, s. 10).

4.2.1.5. Regülasyon Mesafesi (Regulatory Distance)

TDÖ’lere ilişkin veriler, ülkeler arasındaki regülasyon farklılık veya yakınlıkları hakkında da bilgi vermektedir. Regülasyon farklılıkları hak-kındaki bilgi, düzenlemenin kendisinden ziyade, ticaretin önünde bir engel görevi gören özellikle bürokratik uygulama farklılıklarından doğan regülasyon çeşitliliği için önem taşımaktadır. TDÖ’lere ilişkin veri kı-sıtlılıkları, regülasyon sapmaları için sadece sığ bir analize izin verse de bu tür farkları ölçen bir endeks, iki ülke tarafında aynı şekilde uygulanan standartlaştırılmış sayıdaki ürün tipi ve TDÖ kombinasyonunu hesaplamak için kullanılabilmektedir. Bu kapsamda Cadot, Asprilla, Gourdon, Knebel ve Peters (2015) basit bir regülasyon mesafe endeksi geliştirmiştir.

(5) Formülde yer alan TDÖ değişkeni, bir ülkenin k malına TDÖ uyguladı-ğında 1, uygulamadıuyguladı-ğından 0 değerlerini alan ikili bir değişken, N ise

ürün-TDÖ tipi kombinasyon sayısını göstermektedir. Ayrıca N i ve j ülkelerinden en az birisinin TDÖ uygulaması durumunu gösteren gözlem sayısını göster-mektedir. Özetle, regülasyon mesafesi iki ülkenin eşit olmayan TDÖ-ürün kombinasyonlarının yüzdesini göstermektedir. Hesaplanan endeksin değeri ne kadar düşük olursa, bu iki ülkenin regülasyon çerçevesi de birbirine o kadar benzer olmaktadır. Diğer sıklık göstergelerinde olduğu gibi, regülas-yon mesafesi de sektör düzeyinde ve belirli TDÖ türleri için hesaplanmak-tadır. (Melo ve Nicita, 2018, s. 10-11).

4.2.2. Sayısal (Nicel) Değerlendirmeye Dayalı Analiz Metotları