İthalata Yönelik Teknik Olmayan Önlemler

Teknik olmayan önlemler genellikle “sert önlemler” olarak da bilinen fiyat ve miktar kontrol önlemleri, “tehdit önlemleri” olarak nitelendirilen Anti-damping ve korunma önlemleri ile ticaretle ilişkili olan finans ve yatı-rım önlemlerinden oluşmaktadır (Melo ve Nicita, 2018, s. 2). UNCTAD’ın yukarıda belirtilen sınıflandırmasına göre bu önlemler D kategorisinden başlayıp O kategorisine kadar devam eden on üç (13) farklı önlemden oluş-maktadır. Teknik olmayan önlemlerin yabancı üreticilere karşı ayrım gö-zeten amaç ve mekanizmalara sahiptir. Bu tür önlemler TDÖ’lerden farklı

17 https://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/tif_e/agrm9_e.htm#preshipment

olarak “tarife dışı engeller” olarak da kabul edilmektedir (Vanzetti, Knebel ve Peters, 2018, s. 3).

3.1.2.1.2.1. Ticarette Korunma Önlemleri (D Kategorisi)

Bu önlem türü, çeşitli usul ve esaslar dahilinde, ithalatçı ülke pazarın-daki ithalatın belirli olumsuz etkilerini gidermek için dış ticarette haksız rekabetin önlenmesine dönük önlemler de dahil olmak üzere uygulanan tüm önlemleri kapsamaktadır.

Bahse konu önlemler bir önceki bölümde de değinildiği üzere Ticaret Politikası Savunma Araçları (TPSA) olarak adlandırılmakta olup, DTÖ’nün ilgili Anlaşmalarında ve İthalat Rejimi Kararının 4. Maddesinde adı geçen iç mevzuatta yer alan, benzer veya doğrudan rakip mallar üreten yerli üre-ticilerin söz konusu ithalattan ciddi zarar görmesinin önüne geçmek ama-cıyla uygulanan, anti-damping, TEV ile korunma ve gözetim önlemlerinden oluşmaktadır¹⁸. Bahse konu sınıflandırmaya göre Anti-damping Önlemi D1, Telafi Edici Önlemler D2 ve İthalatta Korunma Önlemi ise D3 kodu altında tanımlanmış olup, bu üç önlem türü de “Yönetimli ve Şarta Bağlı Koruma ile Adil Ticaret” başlıklı 2.2.2.4. No.lu bölümde tüm detaylarıyla ele alındı-ğından bu bölümde tekrardan kaçınılmıştır.

3.1.2.1.2.2. Otomatik Olmayan Lisans, Kota, Miktar Kısıtlamaları ve Yasaklar (E Kategorisi)

Bu tür önlemler, farklı kaynaklardan veya belirli bir tedarikçiden gelip gelmediklerine bakılmaksızın, ithal edilebilecek malların miktarını sınır-landırmayı amaçlayan kontrol önlemleridir. Bu önlemler otomatik olma-yan lisanslama, önceden belirlenmiş bir kotanın sabitlenmesi veya yasaklar şeklinde olabilmektedir. SBS ve TTE gerekçeleriyle getirilen tüm önlem-ler, yukarıda bulunan A ve B kategorilerinde sınıflandırıldığından burada yer verilmemiştir. Bunun yanında ithalat için maksimum miktar veya bir değerin belirlendiği ve belirlenen bu azami miktarın ötesinde ithalatın ya-pılmasına izin verilmediği tarife kotaları da bu önlem başlığı altında yer almaktadır.

18 https://ticaret.gov.tr/ithalat/ticaret-politikasi-savunma-araclari

Tarife kotaları Türkiye’de, İthalat Rejim Kararı çerçevesinde İthalatta Kota ve Tarife Kontenjanı İdaresi Hakkında Karar kapsamında uygulan-maktadır. Bu kapsamda Türkiye zaman zaman gerek Otonom (Tek taraflı) gerekse İkili Anlaşmalar çerçevesinde açtığı tarife kontenjanları bağlamın-da tarife kotası uygulayabilmektedir. Bu çerçevede örneğin Türkiye bir ta-rım ürününün belirli bir miktarına kadar gümrük vergisinden muaf olarak ithal edilmesine izin verirken, bu miktarın üzerinde gerçekleşecek olan it-halat için ise kg başına ek gümrük tarifesi koyması bu uygulamanın en bi-linen örneklerindendir. İthalat kotaları bir önceki bölümde “İthalat Kotala-rı” başlığı altında 2.2.1.1. No.lu bölümde ele alındığından burada detayına girilmemiştir.

3.1.2.1.2.3. İlave Vergi ve Ücretler Dâhil Fiyat Kontrolleri (F Kategorisi)

Bu önlem türü, ithalata konu malların, yurtiçi veya yurtdışı piyasalardaki fiyat istikrarsızlığı nedeniyle yerli malların fiyatını tespit etmek, ithal malı-nın fiyatımalı-nın düşük olması durumunda yerli ürünlerin fiyatını desteklemek, ithal malların fiyatlarını etkilemek veya devletin vergi geliri elde etmek amacıyla uygulanan önlemleri kapsamaktadır. Bu kategori aynı zamanda, gümrük tarifelerine ek olarak, ithalatın maliyetini benzer bir şekilde, yani sabit bir yüzde veya sabit bir değer olarak artıran önlemleri de içermektedir.

Bu tür önlemler “tarife benzeri” (para-tariff) önlemler olarak da bilinmek-tedir.

Bu kapsamda üretici veya tüketicinin yurt içi fiyatlarını dikkate alarak ithalatçı ülkenin yetkilileri tarafından ithal malının fiyatı belirlenmektedir.

Bu fiyat tespiti, ithal malına taban ve tavan fiyat limitleri belirlenerek veya belirlenen uluslararası piyasa değerleri göz önünde bulundurulmak sure-tiyle elde edilmektedir. Türkiye’de uygulanan referans fiyat uygulaması bu önlem türüne örnek verilebilir.

Ayrıca bu önlem kodu altında, gönüllü ihracat fiyatı kısıtlamaları, güm-rük kontrolleri, elleçleme ve depolama hizmeti, pul vergisi ve lisans ücretle-ri gibi kamu tarafından veücretle-rilen ek hizmetlerden kaynaklanan maliyetler ile tüketim vergileri gibi önlemler ele alınmaktadır.

Türkiye’de toplu konut fonu adı altında alınan ek gümrük vergileri, bu-nun yanında gümrük işlemleri esnasında ordino ücreti ile damga vergisi tah-sil edilmesi, yine gümrük idaresine yapılan başvurularda talep edilen özet beyan formu ve laboratuvar hizmeti adı altında alınan ücretler F kategorisi altında alınan ek ücretlere örnek verilebilir.

3.1.2.1.2.4. Mali Nitelikli Önlemler (G Kategorisi)

Bu kategoride yer alan önlemler ithalatın gerçekleşmesine yönelik dö-viz erişimini ve maliyetini düzenleyen ve bu kapsamda ödeme koşullarını tanımlayan önlemlerden oluşmaktadır. Mali nitelikli önlemler tıpkı tarife önlemleri gibi ithalat maliyetlerini aynı şekilde arttırma gücüne sahiptir.

İthalat işleminin değeri veya ilgili ithalat vergileri ile ilgili gereklilikler-den oluşan peşin ödeme zorunluluğu ile ithal edilen mala göre değişen ve bazı mallara yüksek döviz kuru uygulanarak bunların ithalatının engellen-diği ve bazılarının ise düşük döviz kuru uygulanmak suretiyle söz konusu malların ithalatının serbest bırakıldığı çoklu kur uygulamaları da bu önlem kategorisinde yer almaktadır. Ancak belirtmek gerekir ki Uluslararası Para Fonu Anlaşmasının 8. Maddesi uyarınca, anlaşmaya üye ülkelerin Fonun onayı olmadan çoklu kur uygulamaları gibi ayrım gözeten bir politika uy-gulaması yasaklanmıştır.

3.1.2.1.2.5. Rekabeti Etkileyen Önlemler (H Kategorisi)

Bir veya daha fazla sayıda ekonomik gruba münhasır olmak üzere özel tercih veya ayrıcalık tanıyan önlemler H Kategorisinde değerlendirilmek-tedir. Bu kapsamda devletlere ait ya da devlet kontrolünde olsun ya da ol-masın, diğer şirket veya kuruluşlar için mevcut olmayan ve belirli ürünlere ilişkin ithalatın düzeyini ya da yönünü etkileyen özel hak ve ayrıcalıklara sahip işletmeler olarak tanımlanan imtiyazlı devlet teşekkülleri rekabeti et-kileyen önlemler arasında yer almaktadır. Bunun yanında sigortacılık ve taşımacılık gibi hizmetlerin kullanılmasının zorunlu tutulduğu durumlar da rekabeti etkileyen önlemler olarak kabul edilmektedir.

3.1.2.1.2.6. Ticaretle İlgili Yatırım Önlemleri (I Kategorisi)

Yurtiçinde üretilen yerli bir ürünün belirli bir asgari düzeyden satın alın-ması veya kullanılalın-masına yönelik zorunluluklar olarak tanımlanabilecek

yerli malı kullanım zorunluluğu ile yerli ürünlerin ihracat hacim veya de-ğerine bağlı olarak ithal ürünlerin satın alınması veya kullanılmasıyla ilgili kısıtlamalar bu kategoride yer almaktadır. Bu kapsamda otomobil üretimin-de, yerli olarak üretilen bileşenlerin değerinin, kullanılan tüm bileşenlerin değerinin en az yüzde ellisini oluşturmasına yönelik getirilen bir zorunluluk ticaretle ilgili yatırım önlemine örnek verilebilir. Ayrıca yapılmak istenen ithalatın bir önceki yılda gerçekleşmiş olan ihracatla ilişkilendirilerek söz konusu ihracatın belirli bir oranına kadar ithalat izninin verildiği ticareti dengelemeye yönelik uygulanan önlemler de yine bu kategoride yer almak-tadır.

3.1.2.1.2.7. Dağıtım Kısıtlamaları (J Kategorisi)

İthalatçı ülkenin dağıtım kanalları veya malların satışı konusunda çeşitli kısıtlamaları olabilir. Bu kısıtlamalar, bazı malların satışı, yurtiçi dağıtım kanallarına erişim ve kendi dağıtım kanallarının kurulması ile ek lisans veya sertifika gereklilikleri üzerine konulabilmektedir.

Malların satışına getirilen kısıtlamalar bakımından, ithalatçı ülkedeki malların satışı, örneğin belirli bir coğrafi bölgeye, toplumun belirli bir ke-simine veya diğer bazı kriterlere göre ithalatçı ülke tarafından kısıtlanabil-mektedir. Bu tür kısıtlamalar, dağıtımdan bağımsız olarak, malların satışı üzerine uygulanmaktadır. Örneğin ithal içeceklerin sadece bu içeceklerin boş kaplarını geri dönüştürme olanağı bulunan şehirlerde satılmasına izin verilmesi bu önlem türüne örnek verilebilir.

Malların dağıtım kanallarına getirilen kısıtlamalar bakımından, ithal edilen ürünlerin perakende veya toptan satış noktaları gibi ayrı dağıtım ka-nalları kurma zorunluluğu ve bu kapsamda yerli distribütörlerin tercih edil-mesine yönelik getirilen yasak veya kısıtlamalar bu önlem türünün bir başka türde kullanımını ifade etmektedir. Söz konusu kısıtlamayla, kendi dağıtım kanallarını kurmak yerine yerli distribütörleri kullanmayı tercih eden itha-latçılar için ek maliyet ve engeller yaratılmaktadır. İthal edilen motorlu ta-şıtların ithalatçı ülkedeki mevcut otomobil satıcıları aracılığıyla satılmasına izin verilmeyerek kendi dağıtım kanallarını kurmaya zorlanması, bu önlem türünü teşkil eden bir başka örnektir.

3.1.2.1.2.8. Satış-Sonrası Servislere İlişkin Kısıtlamalar (K Kategorisi)

Bu TDÖ kategorisinde, ihracatçıların ithalatçı ülkede tercih ettikleri veya istedikleri kanallar yoluyla satış sonrası hizmet sunma kabiliyetleri-ni kısıtlayan önlemler bulunmaktadır. Bu kısıtlamayla, kendi satış sonrası servis ağını kurmak yerine ithalatçı ülke içinde servis hizmeti veren çe-şitli kuruluşları kullanmak isteyen satıcılara izin verilmemektedir. Bu da söz konusu ürünlerin ithalatçıları üzerinde olumsuz etki yaratmaktadır.

İthal otomobillerin, ithalatçı ülkede bulunan ve yalnızca üreticiye ait mer-kezlerde servis hizmeti sunmasına izin verilmesi bu önlem kategorisinde yer almaktadır. Buna karşılık, bahse konu önlemin tam tersi olarak, kendi satış sonrası hizmet kanallarının oluşturulmasını kısıtlayan ve ithalatçı ülkede bu hizmeti sunan çeşitli kanallardan, satış sonrası servis hizme-tinin satın alınmasını zorunlu kılan önlemler de yine bu kategoride yer almaktadır.

3.1.2.1.2.9. Sübvansiyonlar ile Diğer Şekillerdeki Destekler (L Kategorisi)

Kamu kurum veya kuruluşlarının dolaylı veya doğrudan bir teşebbüs, sektör veya bunların temsilcilerine, fon transferi, hibe, kredi, özkaynak, ga-ranti, hükümet geliri, mal ya da hizmet gibi mali nitelikte katkı, fayda veya fiyat desteği sağlaması Sübvansiyon olarak kabul edilmektedir. Sübvansi-yonlar “Yeni Korumacılık” başlığı altında 2.2.2.1. No.lu bölümde detaylı olarak ele alındığından burada ayrıntıya girilmemiştir.

3.1.2.1.2.10. Kamu Alımlarına Dair Kısıtlamalar (M Kategorisi) Ürün veya hizmetlerini yabancı bir devlete satmaya çalışan satıcıların karşılaştıkları kısıtlayıcı önlemler bu kategoride yer almaktadır. Böylece bu tür önlemler ihracatçı açısından bir tür pazara erişim engeli oluşturmaktadır.

Ayrıca bu tür önlemler kamu kurum ve kuruluşları tarafından yapılan mal alımlarının, yerli üreticilerin lehine olacak şekilde kontrol altında tutulma-sına dönük önlemleri teşkil etmektedir. Bu kapsamda açılan ihalelerde be-lirli bir fiyat oranına kadar yerli firmalar tercih edilmekte ve bu firmaların ihaleyi kazanmaları sağlanmaktadır.

3.1.2.1.2.11. Fikri Mülkiyet Hakları (N Kategorisi)

N kategorisinde bulunan bu tür önlemler, ticarette fikri mülkiyet hakla-rıyla ilgili önlemleri içermekte olup, fikri mülkiyet mevzuatı patentleri, ti-cari markaları, endüstriyel tasarımları, entegre devrelerin yerleşim tasarım-larını, telif haktasarım-larını, coğrafi işaretleri ve ticari sırları kapsamaktadır. Elde edilen bu fikri mülkiyet hakları ulusal patent ofislerinde tescillidir ve Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı veri tabanında toplanmaktadır.

Bu önlem kategorisi ayrıca, fikri mülkiyet haklarının uygunluğu, muha-fazası, yürürlüğü, uygulanması ve sona ermesine ilişkin yasal çerçeveyi ele alarak açıklamaktadır.

Ticari markaya sahip bir tekstil ürünü, bu markanın yetkisiz kullanılma-sı, diğer bir ifadeyle taklit edilmesi yoluyla orijinal ürünlerden çok daha düşük bir fiyata satılabilmektedir. Bu durum da fikri ve mülkiyet haklarının bir ürünün fiyatının belirlenmesinde ciddi bir etkiye sahip olduğunu göster-mektedir.

3.1.2.1.2.12. Menşe Kuralları (O Kategorisi)

Menşe kuralları, malların menşe ülkesini belirlemek için ithalatçı ülkele-rin uygulamış olduğu, kanun, yönetmelik ile idari düzenlemeleri kapsamak-tadır. Bu bakımdan menşe kuralları, eşyanın hangi ülke kökenli olduğunun belirlenmesini sağlayan spesifik kurallardan oluşmaktadır. Eşyanın menşei;

gümrük vergilerinin hesaplanmasında, dış ticaretin kontrolü amacıyla kulla-nılan Anti-damping, TEV’ler, menşe işaretleme ve korunma önlemleri gibi ticaret politikası araçlarının uygulanmasında önemli bir rol oynamaktadır.

Bunun yanında eşyanın tanımı (tarife pozisyonu), kıymeti (matrah) ile menşei bir eşyanın gümrük vergisinin hesaplanmasında gerekli olan üç te-mel ölçüt olup, uygulanacak gümrük vergisi oranı menşe ülkeye göre fark-lılık gösterdiğinden menşe konusu özenle ele alınmalıdır.

Eşyanın tercihli menşei kuralları, ticarete konu malların tercihli ticaret anlaşmasından veya otonom ticaret rejimleri altında tercihli işlem görüp görmeyeceğinin belirlenerek En Çok Kayrılan Ülke (MFN) tarifesinden farklı bir tarife oranının kullanılıp kullanılmayacağının belirlenmesine yö-nelik kanunlar, yönetmelikler ve idari kararlardan oluşmaktadır. Kısaca

Tercihli Menşe Kuralları bazı ülke veya ülke gruplarına tanınan özel uy-gulamalara olanak tanıyan ve esasları özel anlaşmalarla belirlenen kurallar olarak tanımlanabilir. Aralarında ikili veya çok taraflı tercihli ticaret anlaş-ması yaparak bir serbest ticaret alanı tesis eden ülkeler, ürettikleri ürünleri birbirlerinden ithal ederlerken, bu ürünleri üçüncü ülke ürünlerinden, özel menşe kuralları ile ayırt etmektedirler. Tavizli/tercihli vergi uygulaması ta-lep eden ithalatçının ithal etmek istediği eşyanın, tercihli menşe kuralla-rı olarak tanımlanan bu özel kurallakuralla-rı karşılaması gerekmektedir. Tercihli Menşe Kurallarında temel kural ülkeler arasında bir anlaşma olması ve bu anlaşmada belirtilen şartları sağlayan ve gerekli belgelere sahip eşyanın it-halinde tavizli/tercihli rejim uygulanmasıdır. Bir ülkede üretilen makinele-rin parça ve malzemelemakinele-rinin farklı ülkelerden gelmesi durumunda ithalatçı ülkede indirimli tarife oranından yararlanabilmek için menşe kurallarını ye-rine getirme zorunluluğu bu önlem türü için örnek verilebilir.

Eşyanın tercihsiz (tercihli olmayan) menşe kuralı; DTÖ üyesi ülkelere tavizli vergi uygulanabilmesi için esas alınan menşe kurallarıdır. Diğer bir deyişle, DTÖ üyesi olan 161 ülkenin herhangi birinden gelen ve belirlenmiş kurallara uyan eşya için, ülke ayrımı yapılmaksızın tavizli (indirimli) vergi oranı uygulanmasıdır. Türkiye de DTÖ üyesi bir ülkedir. Eşyanın tercihsiz menşei, eşyanın sadece ekonomik milliyetini ifade etmekte olup, kural ola-rak eşyanın ithalatında tercihli rejimden yani gümrük vergisi indirimi veya muafiyetinden yararlanabilmesi bakımından bir anlam ifade etmemektedir.

Tercihsiz menşe kurallarına yönelik uygulanan önlem kapsamında, itha-latçı ülke tarafından, ithalata konu eşya için ihracatçı ülkenin yetkililerin-ce “Onaylanmış bir Menşe belgesi” talep edilmesi veya ihracatçı firmanın herhangi bir veri tabanına kayıtlı olması yani “kayıtlı bir ihracatçı” olması talep edilebilmektedir.

3.1.2.1.2.13. İhracatla ilgili önlemler (P Kategorisi)

Bu kategorideki önlemler, ihracatçı ülke tarafından ihraç edilen malla-ra uygulanan çeşitli önlemlerden oluşmaktadır. Bu kapsamda SBS ve TTE ile ilgili ihracat önlemleri, malların belirli bir limandan ihraç edilmesi, iz-lenmesi ve gözetime tabi tutulmasına yönelik ihracat formaliteleri, ihracat lisans ve kotaları, ihracat yasakları ve SBS ile TTE önlemleri dışındaki

di-ğer ihracat kısıtlamaları, ihracat yapmak için kurulmuş olan kamu iktisadi teşebbüsleri ile fiyat kontrolleri de dahil olmak üzere ihracattan alınan diğer ilave vergi ve ücretler bu önlem başlığı altında değerlendirilmektedir.