1. BÖLÜM
1.2. Dış Ticaret Politikasında Kullanılan Araçlar
Daha önce de belirtildiği üzere devletler yukarıda sayılan pek çok gerek-çelerle ticarete müdahale etmektedir. Söz konusu müdahaleden kasıt esasen
ticarete konu edilen malın fiyatında artış ya da azalış biçiminde bir sonuç elde etmektedir. Bu ise aslında nihai olarak yerli malların ithal mallarla olan rekabet düzeyini belirlemekle ilgili bir durumdur. Bunu sağlamanın iki te-mel yolu bulunmakta olup, bunlardan ilki yerli mallarına sağlanan çeşitli teşvik olanaklarıyla ithal mallara göre fiyatının daha düşük tutulmasının sağlanmasıdır. Diğer bir yol ise çeşitli ticaret politikası araçları kullanarak ithal ürünlerin iç piyasadaki fiyatının yerli olanlara göre daha yüksek dü-zeyde oluşmasını sağlayarak iç piyasadaki satışını bir şekilde sınırlamaktır.
Bu kapsamda geçmişten günümüze uluslararası ticarette devletlerin mü-dahale amaçlı kullandığı en temel araç gümrük tarifeleri olsa da gümrük ta-rifeleri çeşitli nedenlerle etkisini yitirmiş ve yerine çok sayıda yeni araç ve düzenlemeler çıkarılmıştır. Ancak en genel manada ticaret politikası araç-ları; gümrük tarifeleri, tarife dışı araçlar, ihracatın teşvik edilmesi ve bağlı ticaret olarak adlandırılmaktadır.
1.2.1. Gümrük Tarifeleri
Gümrük tarifesi, geniş anlamda dış ekonomi politikasının, dar anlamda ise yukarıda da belirtildiği üzere dış ticaret politikasının en temel ve en sık kullanılan aracıdır. Gümrük vergileri, gümrük yükümlülüğünün doğduğu tarihte yürürlükte bulunan 474 sayılı Gümrük Giriş Tarife Cetveli Hakkında Kanun’a ekli bulunan Gümrük Giriş Tarife Cetveline göre hesaplanmakta-dır. Cumhurbaşkanı, söz konusu Gümrük Giriş Tarife Cetvelinde yer alan eşyaların gümrük vergisi sınır ve oranlarını 50’ye kadar yükseltme, sıfıra kadar indirebilme veya bu Cetveldeki sınır ve oranları %50’ye kadar artı-rabilme yetkisine sahiptir. Gümrük tarifeleri bir sonraki bölümde ayrıntılı olarak ele alınmıştır.
1.2.2. Tarife Dışı Araçlar
Tarife dışı ticaret politikası araçları genel olarak, ticareti yapılan malların miktarları, fiyatları veya her ikisini birden değiştirerek ülkenin sınırındaki uluslararası mal ticaretini etkileyen gümrük tarifeleri dışındaki tüm ticaret politikası araçları olarak kabul edilmektedir. Bu tür önlemler ülkeden dö-viz çıkışının önlenmesine yönelik tüm hükümet müdahalelerini kapsamakta olup, pek çok farklı şekilde uygulanabilmektedir. Tarife dışı bu araçlar
Ko-talar, Lisanslar, Ticarette Teknik Engeller (TTE) veya Sağlık ve Bitki Sağ-lığı (SBS) önlemleri, İhracat Kısıtlamaları, İlave Gümrük Vergileri, Çoklu Kur Uygulamaları gibi finansal önlemler ile dampinge karşı alınan önlemler gibi çok çeşitli araçları içermektedir (Bacchetta, Beverelli, Cadot, Fugazza, Grether, Helble, Nicita ve Piermartini, 2012, s.72). Söz konusu bu araçları ana bölümler halinde özetleyecek olursak, bunlar Miktar Kısıtlamaları, Ta-rife Benzeri Faktörler ve Görünmez Engeller olarak gruplandırılabilir.
1.2.2.1. Miktar Kısıtlamaları
Devletin ithalatı gerçekleştirilen malların ithalatını doğrudan doğruya belirli miktarla sınırlandırması veya yasaklamasına dayanan uygulamaları kapsamakta olup, tıpkı gümrük vergilerinde olduğu gibi ithalat düzeyi üze-rinde doğrudan ciddi sonuçlar doğurmaktadır. Miktar kısıtlamaları, ithalat kotaları, ithalat yasaklamaları ve döviz kontrolü gibi önlemlerden oluşmak-tadır. Bu tür uygulamalar gerek kotaların ithalatçılara dağıtılmasındaki usul ve esaslar, gerekse fiyat mekanizmasının devre dışı bırakılarak bunun yeri-ne hükümet yetkililerinin aldığı kararların uygulanması noktasında pek çok sakıncalar barındırmaktadır.
1.2.2.2. Tarife Benzeri Faktörler
Bu tür önlemler de gümrük tarifelerinde olduğu gibi ithal malının fiyatını artırıp pahalılaştıran ve yerli üreticinin karlılığını artıran, yani fiyat meka-nizması yoluyla serbest ticarete müdahale niteliği taşıyan önlemler olarak tanımlanmaktadır. İthalatta çoklu kur uygulamaları, yerli katkı oranları, yerli endüstrilere verilen sübvansiyonlar bu grupta değerlendirilmektedir.
1.2.2.3. Görünmez Engeller
Ülkeler GATT ve DTÖ nezdinde yürütülen görüşmeler ile bu kuruluş-lar nezdinde verdikleri birtakım taahhütler neticesinde gümrük vergilerin-de indirime givergilerin-derek bir noktaya kadar ticaretin serbestleştirilmesini sağla-mışlardır. Ancak bu durum hiç de göründüğü gibi değildir, çünkü ülkeler bir taraftan DTÖ nezdindeki taahhütleri doğrultusunda gümrük vergilerini azaltırken, diğer taraftan uyguladıkları görünmez engellerin sayısını artır-mışlardır.
Bu çalışmanın da ana konusunu teşkil eden bu tür önlemler ülkelerin halk sağlığı, çevrenin korunması veya kamu güvenliği gibi çeşitli gerekçe-lerle uygulamaya koyduğu; idari ve teknik düzenlemeler ile bir takım ürün standartlarından oluşmaktadır. Görünürde her ne kadar farklı amaçlarla konulmuş olsalar da dış ticarette bir sınırlandırma işlevi gördükleri ölçüde bu tür düzenlemeler bir tür dış ticaret engeli niteliği taşımaktadır. Günü-müzde bu tür engellerin sayısında hızlı bir artış gözlenmektedir.
Bu kapsamda bu çalışmanın ana konusunu teşkil eden tarife dışı önlem-ler konusu, bütün yönönlem-leriyle bir sonraki bölümde ele alınacağından burada kısaca özetlenmiştir.
1.2.3. İhracatın Teşvik Edilmesi
Yukarıda kısaca değinildiği üzere ülkelerin kullanmakta oldukları dış ti-caret politikası araçları her zaman ithalatın yasaklanması, sınırlandırılması veya zorlaştırılması yönünde olmamakta, bazen ihracatın, ihracat sayılan satış ve teslimler ile döviz kazandırıcı mal ve hizmetlerin teşvik edilmesi şeklinde de olabilmektedir.
Örneğin Türkiye’de Ticaret Bakanlığı tarafından yürütülmekte olan ih-racata yönelik devlet yardımlarıyla, yurtdışına açılma sürecinde ihracatçı firmalara destek sağlanması amaçlamaktadır. Söz konusu desteklerde ihra-cata hazırlık, pazarlama ve markalaşma olmak üzere üç aşamalı bir teşvik politikası izlenmektedir1.
Diğer taraftan Gümrük ve Ticaret Bakanlığı bünyesine yürütülen Dâhil-de İşleme Rejimi (DİR) kapsamında uygulanan ihracatta vergi iaDâhil-desi uy-gulaması, yine Türkiye’de uygulanan ihracatın özendirilmesine ilişkin bir diğer örneği teşkil etmektedir.
1.2.4. Karşılıklı (Bağlı) Ticaret
Uluslararası ticarette ödeme işlemleri her zaman dövizle yapılmayabilir ya da finansman zorluğu çeken ülkeler mümkün olduğunca sahip olduğu dövizleri ellerinde tutmak ve rezervlerini korumak için ithal ettikleri mal-ların bedellerini kısmen ya da tamamen ihraç malı cinsinden ödemek
iste-1 https://ticaret.gov.tr/destekler/ihracat-destekleri
yebilirler. Bu durumda gerçekleştirilen işlem esasında uluslararası ticarette kullanılan bir tür takas işlemi niteliğindedir.
Burada temel hedef döviz tasarrufu sağlamak olup, serbest dövizle sa-tılamayan düşük kaliteli yerli malların ihracını gerçekleştirebilmek ve ya-bancı sermaye yoluyla büyük sanayi tesisleri kurmak gibi nedenlerle bağlı ticaret yapılabilmektedir. Bu yönde gerçekleştirilen ticari işlemler, ülkelera-rası anlaşmalara dayanmakta olup, bu tür bir işlemde taraflardan en az birisi devlet kuruluşu niteliğini taşımaktadır (Seyidoğlu, 2015, s. 148).