Tabiat unsurları ile ilgili efsaneler

Tabiat unsurları ile ilgili efsaneler başlığı altında topladığımız efsanelerin sayısı 25’tir. Bunlardan 11 tanesi dağlar, 4 tanesi tepeler, 4 tanesi kayalar, 2 tanesi mağaralar, 1 tanesi bulut, 1 tanesi yıldız, 1 tanesi kılıç ve 1 tanesi de mevsimlerle ilgilidir.

Bu grup içerisinde dağlarla ilgili efsaneler çoğunluğu oluşturmaktadır. Bu efsanelerde dağların adları öne çıkmaktadır. Her dağın kendine ait bir hikâyesi, bir macerası vardır. Bazı dağlar büyüklükleri dolayıyla kibirli, bazıları küçük olduğu için mütevazı, bazıları renkleri dolayısıyla horlanmış, bazıları birbirleriyle kardeş oldukları halde kavgalı, bazıları ise kutsaldır.

Denizli, coğrafi konumu itibarıyla çukurda olduğu için etrafı yüksek dağlarla çevrilidir. Burada Babadağ, Honaz Dağı, Çökelez Dağı, Çiçek Baba gibi büyük ve önemli dağlar vardır. Bu yüzden de insanlar karşılıklı olan büyük dağları bir birlerine rakip olarak görmüşler ve onlar üzerine çok sayıda efsane üretmişlerdir. Buradaki dağlar üzerine üretilen efsanelerde, dağların uzaktan ve yakından görünüşleri de çok etkili olmuştur. Bunun yanında dağın bakış açısına göre görünüşü farklı olduğu için, insanlar kendi bakış açıları üzerinden gördüklerine göre de efsaneler üretmişlerdir. Dağa yakın olan yerlerde, dağ tarafından gelen rüzgârın sesi veya doğal seslerin yansıması sonucu da değişik efsaneler oluşturulmuştur.

Dağ, Türk kültür tarihi içerisinde en önemli motiflerden biridir. Türk ulusunun yurt tuttuğu muhtelif yerlerin tamamında dağ kültüne ya da bu kültün izlerine rastlamak mümkündür. Orta ve merkezi Asya dağlarının çoğu, Türkçe veya Moğolca mukaddes, mübarek, büyük ata ve büyük hakan anlamlarına gelen Han Teñri, Bayan Ula, Buztağ Ata, Bayın Ula, Othon Tenere, Iduk Art, Kayra Kaan, Erdene Ula, Kuttağ, Nurata gibi adlar taşıyorlar. Çağdaş Şamanist Altay Türk boylarında dağ kültü, en önemli kült sayılmaktadır. Teleüt, Töles ve Abakan Türkleri, yakınlarında bulunan dağlardan birini tanrı, koruyucu ruh ya da büyük ata sayarlar (İnan, 1991: 253).

Bu örneklerde de görüldüğü gibi Türkler için dağlar daima kutsal mekânlar olmuştur. Dağların ruhu vardır ve onlara asla saygısızlık yapılmaz. Dağlar yukarı doğru sivrildikleri için Gök Tanrıya daha yakındırlar ve bu yüzden dağların tepesi kutsaldır. Bu kutsallıktan dolayı her dağın tepesinde bir yatır ya da makam olduğu inancı vardır.

“Dağlara atfedilen bu inanışların kökeninde şüphesiz Türklerin Tanrı anlayışı bulunmaktadır. Türkler, yüksek olmayı tanrıya özgü bir nitelik olarak kabul etmişler, insanların ulaşamadığı yüksek bölgelere, tanrılara özgü aşkınlık, mutlak gerçeklik, sonsuzluk gibi ayrıcalıklar tanımışlar ve bu tür bölgelerin ancak tanrının mekânı olabileceğine inanmışlardır. Dolayısı ile bu bölgelere en çok yaklaşabilen dağlar, Türklerin düşüncesinde kutsallarla örülü bir kült halini almıştır” (Duymaz- Şahin, 2008: 117).

Hun çağında ve daha sonraları, hakanlar ile büyük prenslerin mezarlarının, büyük dağlar üzerinde bulunduğuna dair bazı bilgiler bize kadar gelmektedir (Ögel, 1995: 437). Bunu günümüzde de görebilmek mümkündür. Anadolu’da evliya ve ermişlerin adlarını taşıyan pek çok dağ bulunmaktadır. Bazı dağlar ise bünyesinde her hangi bir evliya ya da yatır barındırmadığı halde kendi adı önüne “baba” tabirini alarak kutsallaşmıştır. Bizim derlemiş olduğumuz efsanelerdeki Babadağ buna iyi bir örnektir.

Anadolu’da, “Dağlar şakaya gelmez, dağ mutlaka kurbanını alır” sözü çok yaygındır. Bu sözün temelinde dağların geçiş izni istemesi inancı yatmaktadır. Bu yüzden, Anadolu’da insanlar dağ geçitlerinden geçerken bazı uygulamalar yaparlar. Bu uygulamalar diğer Türk bölgelerinde de vardır. Mesela, Altay dağlarının kuzeyinde dağ geçidinden geçerken, atın kılından birkaç parça kesilir ve geçidin içine atılır. Böylece bir emniyet ve güven sağlanmış olur (Ögel, 1995: 436).

Dağlarla ilgili derlemiş olduğumuz efsanelerden 7 tanesi Babadağ’la ilgilidir. Babadağ, Denizli ve ilçelerinin birçok yerinden göründüğü için onun hakkında çok efsane üretilmiştir. Yukarıda bahsettiğimiz gibi dağın göründüğü her yerdeki görünüş şekli farklı olduğu için, insanlar kendi gördüklerine göre efsane üretmişlerdir. Bunlardan bir tanesi 63. efsanedir. Çiçekbaba Dağı tarafından bakılınca, Babadağ’da görünen oyuk üzerine, kardeş olan bu iki dağın kavgaları neticesinde bu oyuğun olduğuna dair efsane üretilmiştir. Aynı efsane, dağın diğer yüzünü gören yerleşim yerlerinde yoktur. 64. efsane, daha önce bahsetmiş olduğumuz evranla ilgili efsanelerden biridir. Evran o dağda öldüğü için ve dağda evranın ölüsünden kalan izler olduğu için dağa Evran Dağı adı verilmiştir. Bu dağ aslında Babadağ’ın bir uzantısıdır. 65. efsane dağların kişileştirilmesi ve aynı zamanda kutsallaştırılması ile ilgili bir efsanedir. Bu efsane de Babadağ tarafından gelen sesler, dağdaki babanın homurdandığı ve adak istediği şeklinde yorumlanmaktadır. Aynı durum 66. efsane için de geçerlidir

ancak burada dağ yağmur yağmadığı için homurdanmaktadır. 67. efsanede Babadağ tamamen kutsallaştırılır ve Peygamberimizin dağı olarak algılanarak Hıra Dağı’na eş tutulur. Dağ aynı zamanda koruma görevi üstlenerek düşmanları ve kötü niyetli insanları o bölgeye sokmaz. 68. efsane Babadağ’ın görünüşü ve bu görünüşü sebebiyle baba adını almasıyla ilgilidir. Babadağ’a Sarayköy tarafından bakılınca ortada büyük bir dağ, sağ ve sol tarafında küçük dağlar görünür. Bunlar da ortada kollarını açmış baba, yanlarda da çocuklar olarak algılanır ve dağa Babadağ adı buradan dolayı verilir. 69. efsanede, iki kardeş dağın aralarında rekabet olmaksızın Nuh’un gemisi ile ilgili diyaloglarını görmekteyiz. Bu efsane Nuh’un gemisinin Çökelez Dağı’nda olduğu ile ilgilidir. Efsaneye göre, büyük kardeş gururlandığı için Allah Nuh’un gemisini küçük kardeş olan Çökelez’e indirir. 70. ve 71. efsaneler Çökelez Dağı’nın adının nereden geldiği hakkındadır. 70. efsanede o bölgeyi fetihle görevlendirilen Mahmut Gazi, emri altındaki İlyas adlı askere dağın zirvesini göstererek “Çök İlyas” der. 71. efsanede Yörük beyi kendisine yaylak ararken bu dağın olduğu yere gelince burayı beğenir ve oğlu İlyas’a: “Çök İlyas, burası bizim olsun” der. Dağın adı böylece Çökelez olur.

72. efsanede iki kardeş olan dağın kendi aralarında kavga etmelerini ve kavga sonucunda birbirlerine beddua etmelerini görmekteyiz. Bu beddualar neticesinde dağların bu günkü görünümleri ortaya çıkar. Birisi beddua sonucunda simsiyah olur, diğerinin de tepesinde kocaman bir yarık oluşur. Bu efsane, dağların görünüşü üzerine oluşturulmuş bir efsanedir.

Honaz Dağı, Ege Bölgesi’nin en yüksek dağıdır. Bu dağ da bölgede kutsal sayılan dağlardandır. 73. efsane Honaz Dağı’nın kutsallığı üzerinedir. Bu dağın tepesinde herhangi bir yatır olmamasına rağmen, dağ çoğunlukla karlı olduğu için ak saçlı bir evliya olarak algılanmaktadır. Honaz Dağı, efsanede bir kişinin rüyasına girer ve ona yeminle beraber bazı talimatlar verir. Kişi, bu talimatları yerine getirmediği ve dağa saygısızlık ettiği için dağ tarafından cezalandırılır ve hayatını kaybeder. Burada kutsal dağlara yapılan saygısızlıkların cezalandırıldığını görmekteyiz.

74. ve 75. efsaneler tepelerle ve onların adının nereden geldiğiyle ilgilidir. 74. efsanede ekilen bostanların olağanüstü bir şekilde olgunlaştıklarını görmekteyiz. Bu tip efsaneler daha çok evliyaların gösterdiği kerametler şeklinde oluşturulmaktadır. Burada ise keramet gösteren evliya değil, Hızır olmaktadır. Hızır kendisine iyilik eden insanları ödüllendirerek onların bostanlarını hemen olgunlaştırır. 75. efsane Çal Tepesi

hakkındadır. Çal adında bir ilçe olmasına karşın bu tepe Çal’da değil Yatağan kasabasındadır. Osman Bey’in kazanmış olduğu bir zafer neticesinde çalgıcılarını bu tepeye çıkartıp zaferi insanlara duyurması neticesinde bu tepenin Çal Tepesi adını aldığı söylenmektedir. 76. efsane din büyüklerinin gösterdiği keramet olarak algılanabilir. Bu efsanede din âlimlerinden birisi ölmeden önce, Sarıyar denen yerden bir kütlenin koparak yuvarlandığı anlatılmakta ve örneklendirilmektedir. Bu efsane Türk kültürü içerisindeki yıldız kaymasıyla ilgili inanca benzemektedir. Her insanın bir yıldızı vardır ve o yıldız kaydığı zaman kişinin öleceğine inanılır. 77. efsanede kutsal olduğu düşünülen bir kayaya kurban kesilerek hasta olan sürünün hastalıktan kurtulduğu inancını görmekteyiz. Budaki kesilecek olan kurbanı çobanın kendisi belirlememektedir. Çoban sürüyü, kayanın etrafında dolaştırmakta, sürünün içinden bir hayvan kendiliğinden kayanın üzerine çıkmakta ve o hayvan kurban edilmektedir. Kayanın üzerine çıkan hayvanın dışında başka bir hayvan kurban edilmek istenirse, kurban amacına ulaşmamakta ve kendiliğinden seçilen hayvanın başına bir şey gelmektedir.

78. ve 79. efsaneler kayalarla ilgilidir. Bu kayalar benzerlikleri dolayısıyla borazan taşı adını almışlardır. Her iki taş da evliyaların makamlarına yakın yerlerdedir. Efsanede, evliyaların kendi aralarında toplanmaları gerektiği zamanlarda bu taşı haberleşme aracı olarak kullandıklarını görmekteyiz. Bu taşların defalarca yerlerinden alınarak kaçırıldığı ancak sonra taşların bir kuş gibi uçarak yerine geri geldiği söylenmektedir. Bu taşlar, kendiliğinden kutsal sayılan taşlar değillerdir. Bir yatırın yakınında oldukları için ve onu yatırın sağlığında kullandığı düşünüldüğü için ona kutsiyet kazandırılmıştır. Aslında taşlar, belki de tarihi değeri de olan eski zamanlarda değişik amaçlarda kullanılmak için yapılmış taşlardır.

80. efsane delik taşla ilgili efsanedir. Delik taş efsaneleri, gerek bu bölgede gerekse Anadolu’da oldukça yaygındır. Bu taşların küçükleri nazarlık olarak da kullanılabilmektedir. Anadolu’da “Delik taş yerde durmaz” diye bir atasözü vardır. Bu atasözü delik taşların kutsallığını göstermektedir. Küçük delik taşlar yerde bulunduğu zaman bir ağaca, veya çubuğa asılarak, özellikle bağ ve bahçe kenarlarında nazarlık olarak kullanılır. Bu inancı derleme yaptığımız bazı köylerde de gördük. Büyük delik taşlara yani kayalara bakacak olursak, onlar da gizemli oldukları için, etraflarında çok efsane üretilmiştir. 80. efsanedeki delik taşın aslında canlı bir taş olarak algılandığını da

görmekteyiz. Köylüler bu taşın önceden küçük olduğunu ama zaman içerisinde büyüdüğünü söylemektedirler. 81. efsane de yine kayalarla ilgidir. Burada kayadan gelen sesten dolayı bir efsane üretildiğini görmekteyiz. Eskiden eşkiyaların çaldıkları altınları büyük küplere koyarak bu kayanın altına sakladıkları ve gelen seslerin o küplerden kaynaklandığı anlatılmaktadır. Kayalardan özellikle yassı kayalardan gelen bu şekildeki sesler üzerine üretilmiş buna benzer efsaneler sık rastlanılmaktadır. 86. efsanede Servergazi Hazretleri’nin bir kerametini görmekteyiz. Servergazi, bir savaş esnasında kılıcını taşa vurur ve taş ortasından ikiye yarılır. Kılıçla taşı ikiye yarma, savaşçı için hem keramet hem de güç gösterisidir. Bu bölümdeki 87. efsane mevsimlerle ilgili efsanedir ve mitolojik kökenlidir. Bu efsane yazılı kaynaklardan alınarak halka yayılmış efsanelerdendir. Efsaneyi derlerken insanlar, bizim burada verdiğimiz isimleri pek kullanmıyorlardı ama özü aşağı yukarı aynı idi. Biz de bu yüzden bu efsaneyi yazılı bir kaynaktan almayı uygun bulduk. Efsaneye göre, Demeter’in kızı Persephone, yeraltı tanrısı Hadesle evlenir. Kız, yılın yarısını yerüstünde annesinin yanında; yarısını da yeraltında kocasının yanında geçirir. Annesinin yanında olduğu zamanlar bahar-yaz, yani bolluk bereket; kocasının yanında kaldığı aylar da sonbahar-kış, yani kıtlık ve kuraklık olur.