Motif Kavramı ve “Motif İndex of Folk-Literature” Adlı Kataloğun Tanıtımı

Motif kavramı, dünyada yapılan derleme çalışmalarından sonra pek çok araştırmacının dikkatini çekmiş ve birçok araştırmacı bu konuda görüş belirtmiştir. Ülkemizde yapılan derleme çalışmalarında ise yakın zamana kadar motif kavramı net olarak belirlenmemiştir. Ülkemizde yapılan metin derleme çalışmalarından inceleme aşamasına gelindiğinde bu incelemelerin metinde bulunan motiflerin tespit edilmesine yönelik olduğu görülmektedir. Yapılan bu çalışmalarda motif kelimesinin tam olarak neyi ifade ettiği açıklanmamıştır. Buralarda motif olmayan bazı unsurları da motif gibi algılandığı görülmektedir (Ekici, 1998: 29). Son yıllarda ülkemizde yapılan akademik çalışmalarda, motif terimi ayrıntılı olarak açıklanmış, bu konudaki belirsizlikler büyük oranda giderilmiştir.

Motif kavramı üzerine S. Thompson, V. Propp, M. Luthi, A.N. Veselovkiy gibi araştırmacılar önemli tanımlar ve çalışmalar yapmışlardır. Bunlar içerisinde S. Thompson, motifi şu şekilde açıklamıştır:

“ Motif, bir masaldaki en küçük unsur olup, bu unsur gelenekte sürekli bir varoluş gücüne sahiptir. Bu güce sahip olabilmek için bu unsur görülmemiş ve çarpıcı bir özelliğe sahip olmak zorundadır.”

S. Thompson, bu tariften sonra efsanelerin şu üç guruptan birinin içinde yer aldığını söyler:

1. Tanrılar, olağanüstü hayvanlar, cadılar, devler, periler gibi şahane yaratıklar ve hatta gözde olan en küçük çocuk veya hain üvey anne gibi gelenek tarafından bilinen insan karakterlerini de içine alan masalların aktörleridir.

2. Hareketin arkasındaki büyülü objeler, olağanüstü görenekler, acâyip inanmalar ve benzeri unsurlar.

3. Tek tek olaylar (Ekici, 1998: 29).

S. Thompson motifi bu şekilde kısaca ifade ettikten sonra, bir masaldaki her şeyin motif terimi ile ifade edilemeyeceğini, bir unsurun motif olabilmesi için farklı bazı özelliklere sahip olması gerektiğini ise şu şekilde açıklar:

“Motif terimi çok esnek bir şekilde bir masaldaki her hangi bir unsur için kullanıldığında kesinlikle unutulmamalıdır ki, geleneğin bir parçası olabilmek için bir unsur insanların onu hatırlayacağı ve tekrar edeceği geleneğe has bir özelliğe sahip olmak zorundadır. Sahip olunan bu özellik sıradan ve bayağı bir özellik değil, farklılığı gösteren bir özelliktir.”

S. Thompson, bu konudaki karışıklığı gidermek ve konuyu net bir şekilde anlaşılır kılabilmek için de şu örneği verir:

“ Masalda bir anne olmak motif değildir. Hain üvey anne ise bir motif olabilir çünkü o, en azından görülmemiş bir şey olarak düşünülmüştür. Hayatın gelişigüzel olayları motif değildir. John giyindi ve kasabaya doğru yürüdü demek hatırlamaya değer bir tek motif bile ihtiva etmez fakat ‘Kahraman, kendisini görünmez yapan şapkasını giydi; büyülü uçan halısına oturdu ve güneşin doğusundaki, ayın batısındaki ülkeye gitti’ demek en azından dört motifi, yani şapkayı, halıyı, şahane ülkeyi ve büyülü hava yolculuğundan oluşan motifleri ihtiva eder” (Ekici, 1998: 30).

Motif konusunu genel olarak özetleyecek olursak, metindeki herhangi bir unsur motif değildir. Bir unsurun motif olabilmesi için onun doğal özelliğinin dışında bir olağanüstülüğünün, ayırt edici, çarpıcı bir özelliğinin olması gerekmektedir.

Motiflerin iki temel özelliği vardır. Bunlardan birincisi; motif, yapısal olarak metnin içinde, bir sonraki aşamaya metni taşımalıdır. Bu tip motifler yavrulayan ya da doğurgan motifler olarak adlandırılır. Anlatıcılar, metnin bir sonraki aşamaya geçmesini

bunlar sayesinde gerçekleştirir. İkinci temel özelliği ise, metni renklendirmek, metni süslemektir. Bunlar bir imza şeklindeki motiflerdir. Bunların olay örgüsünü açıcı ya da sonuca götürücü olma özellikleri yoktur.

Motifler, ister doğurgan olsun, isterse süsleme amacıyla olsun daima bir kültür taşıyıcılığı özelliği taşırlar. Meselâ Türk kültüründe nar bir motif olarak kullanıldığında “Padişahım, bu narı yerseniz çocuğunuz olacak” deniliyorsa, neden başka meyve değil de nar diyerek sorgulanmaya başlanır ve nar ile ilgili motifin kültürel derinliği ortaya çıkmaya başlar.3

Motifi: “Gelenekte yaşama gücüne sahip olan masalın en küçük unsuru” olarak tarif eden Stith Thompson’ın bu tarifindeki ‘en küçük unsur’dan hareketle halk anlatılarının tasnifine yönelik çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bu bağlamda S. Thompson, altı ciltlik “Motif-İndex of Folk Literature” (Halk Edebiyatının Motif İndeksi) adlı çalışmasını hazırlamış ve 1932-36 yıllarında ilk baskısını yapmıştır. Daha sonra bu katalog 1955-58 yıllarında tekrar basılmıştır. Bu arada hazırlanan yeni kataloglar – ki W. Eberhard ve P.N. Boratav’ın “Typen Türkischer Volksmärchen” adıyla hazırladıkları kataloğun içerdiği Türk masal tipleri bunlar arasındadır- ve işlenen diğer yeni malzeme de ilave edilerek daha da zenginleştirilmiştir.

Halk bilimciler arasında “Motif İndex” olarak adlandırılan bu eser uzun yıllar halk bilim çalışmalarında örnek çalışma olarak gösterilmiştir. Eserin ilk beş cildinde motif kataloğu, altıncı cildinde de bunlarda yer alan kavramların ve kaynakların alfabetik indeksi bulunmaktadır (Çobanoğlu, 2008: 119-120)

Motif İndeks’in konu ana başlıkları ve bunların ifade edildiği harflerin sıralanışı şu şekildedir: A. Mitolojik Motifler B. Hayvanlar C. Yasak D. Sihir( Büyü) E. Ölüm F. Olağanüstülükler G. Devler 3

H. İmtihanlar

J. Akıllılar ve Aptallar K. Aldatmalar

L. Kaderin Ters Dönmesi M. Geleceğin Tayini N. Şans ve Kader P. Cemiyet Q. Mükâfatlar ve Cezalar R. Esirler ve Kaçaklar S. Anormal Zulümler T. Cinsiyet U. Hayatın Tabiatı V. Din W. Karakter Özellikleri X. Mizah

Y. Çeşitli Motif Grupları

Katalogda yirmi üç ana başlık altında toplanan motifler, daha sonra kendi içerisinde değişik alt başlıklar halinde tasnif edilmiştir. Gelecekte ortaya çıkacak olan yeni motiflerin Motif İndeks’e eklenebilmesi için de bazı numaralar atlanmıştır. Tasnif sisteminde kullanılan bir başka özellik de numaralama sistemine noktalarla eklenecek numaralar sayesinde gelecekte bulunabilecek olan yeni motiflerin eklenebilmesidir.

Biz de yapmış olduğumuz Denizli Efsaneleri adlı çalışmamızda derlemiş olduğumuz 220 efsanenin motif listesini hazırlarken S. Thompson’ın kataloğunu esas aldık. Öncelikler efsaneler içerisindeki motifleri tek tek tespit ettik, arkasından da motif kataloğuna göre numaralandırmaya çalıştık. Motif kataloğunda yer almayan motifleri ise başına (T) harfi ekleyerek katalogda en uygun yere yerleştirmeye çalıştık. Bizim çalışmamızda bulunmayan bazı motif numaralarını ise listemize dahil etmedik.