Efsane Masal İlişkis

Efsane çalışmalarının ilk yıllarında efsane, masalın bir alt dalı olarak değerlendirildiği için efsane ve masal beraber ele alınmaktaydı. Sonraki zamanlarda dünyada yapılan ayrıntılı efsane çalışmalarında efsanenin sınırları belirlenmiş, masal onun içinden ayrıştırılmıştır. Bu iki türü karşılaştırmadan önce kısaca masalı da tanımlamak gereklidir.

Masal, halk anlatmalarının en çok ilgi gören türlerinin başında gelir. İlkel toplumlarda ortaya çıkmış ancak daha sonraki dönemlerde gelişmiş ve güzelleşmiştir. Masallarda olağanüstü olaylar anlatılır. Kuşaktan kuşağa sözlü olarak aktarılır. Masalların büyük çoğunluğu nesir şeklinde olmakla beraber zaman zaman nazım nesir karışımı olan masallara da rastlanmaktadır. Son zamanlarda tamamı manzum olan masallar da görülmektedir. Masalların içerisinde atasözü, deyim, dua beddua gibi anonim halk edebiyatı ürünlerine de rastlanılmaktadır. Masallar özel bir anlatıcı tarafından, belli bir geleneğe bağlı olarak dinleyiciye anlatılır (Sakaoğlu, 2002: 131).

Modern bir kavram olan masalın (Märchen) doğuşundan önce; Avrupa halk masalları, olağanüstülük, gerçek dışılık gibi benzerlikleri dolayısıyla efsane (sage), menkabe (legend), mit (Mythus), fabl (Fabl), fıkra (Schwank) türlerle birlikte değerlendirilmiştir. Masal bu türlerle benzerlik gösterse de aralarında çeşitli farklılıklar bulunmaktadır (Luthi, 2006: 349).

Bu türler içerisinde masalın efsane ile hangi konularda benzerlikler ve farklılıklar gösterdiğini şu şekilde sıralamak mümkündür.

Efsaneler, sözlü geleneğin ürünü olan bir anlatım türüdür. Masallar gibi sözlü gelenekte anlatılarak devam ederler. Masalların kalıplaşmış şekilleri vardır. Masala tekerleme ile başlanır, geçiş bölümünde ve masalın sonunda belli sözler tekrarlanır. Masalları anlatan usta masalcılar, masal anaları bulunur ve daha çok çocuklar için anlatılır. Başlangıçta masallar çocuklar için değildi ama zamanla bu özelliği öne çıkmıştır. Efsanelerin ise belli bir anlatıcısı ve anlatma zamanı yoktur. Efsane yeri geldiği zaman anlatılır. Masallar gibi mükemmel bir yapıya sahip değildirler. Yapıları çok karmaşıktır. Efsaneyi anlatan kişi anlattığı olayın gerçekten olmuş olduğuna inanır. Anlattığı şeyi kimden duyduğu sorulduğu zaman ise “Büyüklerimden, atalarımdan duyduğuma göre olay böyle olmuş, böyle gerçekleşmiş” cevabı alınır. Bir masal

anlatıcısı ise anlattığı şeyin yalan yanlış olduğunu giriş tekerlemesinde söyleyerek başlar: “Evvel zaman içinde kalbur saman içinde, ben babamın beşiğini tıngır mıngır sallar iken, develer tellal iken pireler berber iken…” gibi gerçeküstü bir tekerleme, dinleyeceğimiz masalın hayali, inanılmaz şeylerle yüklü olduğuna bizi hazırlar.

Efsaneler olağanüstülüklere inanır ve bunları gerçek olarak kabul eder ama bu gerçek, objektif gerçek değildir. Masallarda ise olağanüstü motifler inanılmazın çerçevesinde geçer (Ergun, 2001: 1).

Efsane ve masallarda fantastik, hayali unsurlar bulunurlar ancak bunların görünüşü her iki türde farklıdır. Mesela taş kesilme hem masallarda hem de efsanelerde sıkça görülen bir motiftir. Masallardaki taşlaşma, büyü sahibi peri, cadı gibi güçler tarafından, onların sihirli çubukları ile gerçekleşir. Efsanelerde ise sihirli kuvvetlerin kendileri değil, mucizeleri görülür.

Gerek efsaneler gerekse masallar uydurma olduğu halde, efsanelerde gerçek olarak anlatılır, dinleyici tarafından da gerçek ve tarihte gerçekleşmiş bir olay olarak dinlenir. Çünkü efsanelerde anlatılan olayların çoğunun yeri bellidir ve ortada gözle görülebilen somut bir şekil vardır. İnsana benzeyen bir taş ya da hayvan vardır. Bu şekiller bir nevi, anlatılan olayın şahidi gibidirler. Masallarda ise insanın taşa çevrilmesi yalan, uydurma olarak kabul edilir.

Efsanelerde dönüşüme uğrayan canlılar ya da nesneler, o haliyle kalırlar ve efsane orada biter. Masallarda ise yeniden canlanıp kötülere karşı mücadele eder ve masal mutlu sonla biter (Ergun, 2001: 31-32).

Efsanelerde dağ, taş veya yer ismi gibi kavramlar geçtiklerinden çoğunlukla bölgeleri kısmen de zamanları bellidir. Masallarda ise zaman belli değil, mekân da bilinmeyen yerlerdir. Kahramanlar cinler, periler devler gibi varlıklardır ve bunlar çoğunlukla milletlerarası kültürlerde de olan masal kahramanlarıdır.

Efsaneler çoğunlukla mahalli ve millidirler. Buna karşılık masallar, masal motifleri beynelmileldir.

Efsaneler, masallar gibi her zaman, istenildiği zaman söylenmez. Ancak belli bir hadise veya varlığın öğrenilmesi, açıklaması ihtiyacı doğunca anlatılırlar. Masallar ise her zaman anlatılırlar (Ergun, 2001: 47).

Bazı efsanelerde dinî ve kutsal kitaplardan alınan motifler görülmesine karşılık, masallarda dinî motifler görmek mümkün değildir.

Efsanelerde zaman zaman görülmesine karşın masallarda tüyler ürpertici, korkunç şeyler yoktur. Bu anlamda peri masalı ya da olağanüstülük masalı bile belli bir ciddiyete sahiptir.

Efsanelerde tarihi ve didaktik bir anlatım söz konusu iken masallarda şiirsel bir anlatım vardır (Luthi, 2006: 350).

“Grimm kardeşlerden sonra, kısaca ifade etmek için, masal ‘tamamen fantastik’, efsane ise ‘yarı fantastik’ olarak değerlendirildi. Fantastik burada ‘gerçek dışı’ gibi bir mana ifade etmektedir (….) Grimm kardeşler, masalın gerçeklikten uzak bu ‘saflığı’nda onun her şeyi ‘yozlaştıran kültür’ öncesinde cennetten çıkma kutsal kaynağının bir ispatını görmektedir. Efsane ise onlara göre, kaba, acı ve günahla yüklü gerçekliğe yakındır, kültürle bir uzlaşma sağlamaktadır ve bundan ötürü masala göre dejenere olmuş ve dolayısıyla ondan daha geç dönemde ortaya çıkmıştır” (Buch, 2006: 355).

“Önce efsane, sonra masal: İnsanın fikri ve ruhi kurtuluşunun iki adımı. Efsane, dünya görüşüne bağlı açıklamasıyla, dünyanın karanlığını aydınlatmaya, korkuyu atmaya yardım eder ve masal bu zorluğu ve zarureti de aşar, korkuyla daha oyun[s]u bir şekilde ilgilenir. Çünkü bu korku “esasen” ortadan kalkmıştır” (Buch, 2006: 331).

Nasıl efsane insanlığın ilk üniversitesi sayılıyorsa, aynı şekilde masal da artık inanılmaması bilakis zevk alınması gereken ilk hür ve saf sanatı olmaktadır. Çocuklar masalları niçin sevdiklerini biliyorlar, büyükler bunu onlardan öğrenebilirler ve efsaneyi de yüceltmeyi öğrenmelidirler. Onlar bizim başlangıcımızdır. Her zaman efsaneler zorunlu ve masallar mümkündür (Buch, 2006: 331).

Tarihi süreç içinde, yaşanan olay ve yaşayan kahramanın hatırası halk hafızasından silinmeye başlayınca, bazı efsanelerin masal formatına bürünerek masal şeklinde anlatılmaya başlandığını; eski, uzun bir masalın bazı özelliklerinin zamanla kaybolmasıyla efsane şekline büründüğü de görebilmek mümkündür.