SONUCU OLARAK İRAN TOPLUMUNDAKİ
4.2. Tütün Hareketi Sırasında Egemenlik Çevreleri ve Bu Çevrelerin Tütün Hareketindeki Rolleri Hareketindeki Rolleri
4.2.1. Tütün Hareketinde Esnaf ve Tüccarın Rolü
19. yy. da Batı’nın sanayi devriminden sonra hammadde ve pazar ihtiyacının ortaya çıkmasıyla beraber, Avrupa emperyalizmi artık kendi kabuğunu kırarak; siyasi, ekonomik, askeri her türlü yayılım yüzünü Doğu’ya çevirmiĢtir. Elbette Ġran da bu emperyalist politikalardan nasibini almıĢtır. Daha önce de bahsedildiği üzere, 19.
165 Tobacco Protest, Iran, Encyclopedia of Western Colonialism since 1450, Retrieved January 18, 2019 from Encyclopedia. com
https://www.encyclopedia.com/history/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/tobacco-protest-iran
166 Karacan, a.g.e. , s. 164
167 Keddie, a.g.e. , s. 125; Keskinkılıç, a.g.m. , s. 187-188
168 Aylin Karnap, Role Of Ulema, Supreme Leaders, Artisans In The Iranian Revolutions And Their Impacts On Foreign Policy, Yeditepe University Graduate Institue Of Social Sciences, Ġstanbul 2011, s.
40
62
yüzyılın ikinci yarısından itibaren Ġran ekonomisi üzerinde Batılı devletlerin özellikle de Ġngiltere ve Rusya’nın ekonomik baskısı artmıĢ ve Ġran’ın ekonomisi dibe vurmuĢtur.
Ġran’ın Ġngiltere’nin sömürgelerine giden yol üzerinde bulunuĢu ve hammadde-pazar arayıĢından ötürü, bu dönemde Ġngiltere Ġran ile yakından ilgilenmiĢtir. Bölgedeki siyasi çıkarlarından ötürü Asya’da hızla ilerleyen Rusya’nın da Ġran üzerinde siyasi, ekonomik ve askeri baskıları hissedilmiĢtir. Bölge üzerinde rekabet halinde olan Ġngiltere ve Rusya’ya daha önce ifade edildiği gibi bir takım ekonomik ayrıcalık ve imtiyazlar verilmiĢtir.169
Yabancılara verilen çeĢitli ekonomik ayrıcalık ve imtiyazlar sonucunda Ġran ekonomisi dıĢa açılmıĢ, artık yabancı firma ve Ģirketler 19. yüzyılın son çeyreğinde Ġran ticaretinin önemli bir kısmını ele geçirmiĢtir. Özellikle Ġngilizlere verilen Tütün Ġmtiyazı ile beraber Ġngiltere, Ġran ticaretindeki baskısını hissettirmiĢtir.170 Bu Ģartlar doğrultusunda Ġran ticareti yerli tüccarların elinden çıkıp, dıĢ devletlerin eline geçmiĢtir.
Bu da Ġran ticaretinin yerliliğini yitirip, heterojen bir yapıya kavuĢması anlamına geliyordu. Burada aslında ekonomik milliyetçilik teriminden bahsetmek doğru olur.
Ekonomik milliyetçilik tam da 19. yüzyıl Ġran tüccarlarının durumunu karĢılayan yerinde bir terimdir. 19. yüzyılda, Batının Ġran ekonomisine hâkim olmasıyla beraber, ekonomik milliyetçilik Ġran tüccar ve esnaf sınıfının menfaatleri ile son derece uyuĢup ve liberalizm ile de birleĢerek, tüccar ve esnaf sınıfının ekonomik ve siyasi hareketlerinde bir düĢünce zemini oluĢturmuĢtur.171
169 Cyrus Mostofi, “Social and Political Effects of 19th Century Iran on The 20th Century”, Osher Lifelong Learning Institute, The University of Utah 2017, s. 3
170 David Pierpoint, British Policy in Iran and Relations With The Soviet Union, 1945-46, A Thesis Submitted To The Faculty of Arts of The University of Birmingham For The Degree of Master of Philosophy, The University of Birmingham, United Kingdom 1999, s. 5-6
171 B. Moor, Usul-i İçtimai Demokrasi ve Diktatori, çev. Hüseyin BeĢeriye, Tahran 1990, s. 32
63
Aynı zamanda duruma Ġran ekonomisi üzerinde bir nevi Müslim ve gayri Müslim çekiĢmesi olarak da bakılabilir. Ġran ekonomisi üzerinde Müslim ve gayri Müslimin menfaatlerinin çakıĢmasıyla, duruma ulemanın da el atmasıyla (verilen fetva ve vaazlar vasıtasıyla) beraber tütün hareketi boyunca aslında ekonomik olan bir durum, dini bir havaya bürünmüĢtür.
Ġran ticaretinin yabancıların eline geçmesiyle beraber, esnaf ve tüccar sınıfının yabancı firma ve Ģirketlere olan ekonomik bağlılıklarından ötürü, onların ekonomik-sosyal pozisyonlarının zarar görmesine neden olmuĢtur. Bunun sonucunda da onların devlet ve yabancılara karĢı isyan hareketlerinde yer almalarına sebep olmuĢtur.
ÇarĢıdaki dükkanların kapatılması Ġran halkına tütün imtiyazına karĢı bir protesto hareketinin baĢlaması mesajı idi. Bu aynı zamanda devlete karĢı giriĢilen büyük bir grevdi. Yine aynı Ģekilde tüccar ve esnafın ulema ile birlikte camilerde toplanarak, verilen vaazlar vasıtasıyla da halkın imtiyaza karĢı birleĢmesi hedeflenmiĢtir.
Tütün hareketi boyunca Ġranlı tüccar ve esnaf sınıfının ideolojisi, ekonomik milliyetçilik kavramından da yola çıkarak ulusal-milliyetçi ve dini bir görünüm olarak tanımlanabilir. Tüccar ve esnaf sınıfının üzerinde yoğun olarak durduğu nokta ise Ġslami-dini değerlerdir. Zira ulema ile esnaf ve tüccar sınıfının tütün protestoları boyunca yakınlıkları, merkezi Ġran hükümetine ve emperyal dıĢ devletlere karĢı birleĢmeleri ve birbirlerini desteklemeleri bize bu durumu açıkça göstermektedir. Kaçar döneminde tüccar ve esnaf sınıfı ile ulema genel anlamda zaten yakın iliĢkiye sahiplerdi. Batılı fikirlerin, yabancı güçlerin Ġran’da etkisinin artmasıyla ve yaĢanan toplumsal ayaklanmalarla beraber ulema; halkın, esnafın yanında olarak dini ve milli bir
64
aktör olarak Kaçar Hanedanlığı’na karĢı toplumun genelinin sözcüsü durumunda olmuĢlardır.172
Yine her iki tarafın da sahip oldukları sosyo-ekonomik, siyasi güçlerinden ötürü birbirlerine ihtiyaçları vardı. Salt dini törenlere esnaf ve tüccar düzenli olarak katılıyordu. Tüccar ve esnafın dini törenler dıĢında da hakemlik, evlilik, çeĢitli anlaĢma kontratı imzalanması gibi gündelik olaylarda da ulemaya, dini alimlere ihtiyaçları vardı.
Bu Ģekilde aralarındaki kuvvetli bağdan ötürü, ulema da aslında çeĢitli sosyal gruplara rahatlıkla ulaĢabiliyordu.
Esnaf ve tüccarın tütün hareketi boyunca seferberlikleri, ulema ile iĢbirlikleri vasıtasıyla halkı imtiyaza karĢı ayaklandırıp, esnaf gücünü seferber etmeleriyle anlaĢılabilir. Tüccar ve esnaf grubu tütün imtiyazının Ġngilizlere verilmesiyle, baĢta yabancılara ve devlete karĢı bir nevi tehdit niteliğinde bildiriler yayınlamıĢlardır.173 Tütün hareketi boyunca Hacı Mirza Müçtehid, devlet ve tüccar arasında bir nevi elçilik rolünü üstlenmiĢ, merkezi Ġran hükümetine tüccar-esnaf ve halkın imtiyazdan duydukları Ģikayetleri ileten aracı durumunda idi. Ġmtiyaza karĢı Tebriz’de baĢlayan isyanlar merkezi Ġran hükümeti tarafından, bu isyan hareketlerinin Rusların kıĢkırtmasıyla meydana geldiği dile getirilmiĢtir. Her ne kadar Ruslar Ġngilizlere verilen tütün imtiyazına karĢı çıksalar da, isyan kıvılcımları karĢılaĢtıkları ve karĢılaĢacakları ekonomik zarardan ötürü esnaf ve tüccar grubu tarafından baĢlatılmıĢtır.
En önemli tütün üretim merkezlerinden olan Fars bölgesinde de durum farklı değildi. Ġsfahan’da tüccar ve esnaf grubu, imtiyaza karĢı merkezi Ġran hükümetine çeĢitli mektuplar göndererek, durum hakkındaki Ģikayet ve hoĢnutsuzluklarını dile getirmiĢtir.
Hatta onlar, dönemin önemli din adamlarından olan Ayetullah Necef’ten de yardım
172 Nurbanu Bulgur, “MeĢrutiyet Devrimi Sürecinde Ġran’da Ulemanın Rolü ve Etkisi (1906-1911)”, International Journal of Humanities and Social Science Invention, 6/2, February 2017, p. 9
173 Daha önce de üzerinde durulan bildiri ve afiĢler için bkz. Keddie, a.g.e. , s. 46-47-75
65
istemiĢlerdir. Tüccarlardan birisi, tütün deposunu ateĢe vererek imtiyaza karĢı ne derece tepki olduğunu bu yolla anlatmak istemiĢtir. Yine aynı Ģekilde Fars bölgesinden bazı tüccarlar, gece yarısı tütünlerini yakıp, daha sonra Ġngiliz Ģirketi görevlilerine yakılan malları göstermiĢlerdir. Bu malları Allah’a sattıklarını dile getirmiĢlerdir.174
Tütün hareketleri boyunca Tahran’da iki önde gelen tüccar, halkı isyan hareketlerine teĢvik etmedeki seferberlikleriyle önemli roller üstlenmiĢlerdir. Hacı Muhammed Aminü’l-Zarb, Tahran’da halkı imtiyaza ve Ġngiliz Ģirketine karĢı isyan hareketlerine teĢvik eden isim olmuĢtur. Mirza Kazım Melekü’l-Tüccar da Ġran halkını aynı Ģekilde isyan ve tütün boykotuna teĢvik etmiĢtir. Melekü’l-Tüccar’ın Hasan Mirza ġirazi’nin, tütün kullanımını yasaklayan, bunu kullananların ise 12 imamla savaĢ etmek anlamında olduğunu ifade ettiği meĢhur fetvasını bastırıp yayımlaması, onun isyan hareketlerindeki önemini bir kez daha ortaya koymaktadır.175
Tüm bu anlatılanlardan yola çıkarak, tütün hareketi boyunca esnaf ve tüccar sınıfının, tüm seferberlikleriyle beraber isyan hareketlerinde birincil rol oynadıklarını ve imtiyaza karĢı ulemanın da desteğini alarak merkezi Ġran hükümetine verdikleri tepkileri görmekteyiz.
Batılı araĢtırmacılar arasında tütün hareketi boyunca isyan hareketlerine öncü olan grubun hangisi olduğu noktasında bazı farklı görüĢler vardır. Keddie, güçlü bir Ģekilde ulemanın bu hareketlerdeki birincil rolünü savunuyor. Ona göre tüccar sınıfı ikinci sırada yer almaktadır.176
174 Asghar Alam Tabriz, Aydınların, Dini Liderler ve Esnafın İran’ın Yakın Dönem Toplumsal Hareketlerindeki Rollerinin İncelenmesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara 2004, s. 84
175 Tabriz, a.g.e. , s. 85
176 Keddie, a.g.e. , s. 7
66
Lambton ise, tütün hareketi boyunca ulema ve tüccarın etkisine ek olarak, çeĢitli muhalif ve Rusların tehdit ve tahriklerine odaklanmaktadır.177
Moaddel tütün hareketinin büyük baĢarısını, ulemadan ziyade tüccar sınıfının etkisinin sonucu olarak değerlendirmektedir.178
Yapılan incelemeler sonucunda anlaĢılmıĢtır ki; tek bir grup isyan ateĢini baĢlatmakla sorumlu tutulamaz. Sadece tek bir grubun önderliğiyle de Tütün Hareketi baĢarıya ulaĢmıĢtır denilemez. Çünkü ulemanın vermiĢ olduğu fetvalar kadar, aydın