Bahreyn Adaları’nın İngilizlerin Eline Geçmesi

103 Sıtkı Uluerler, “Herat Meselesi ve Ġran-Ġngiliz SavaĢının (1856-157) Osmanlı Devleti’ne Etkileri”, Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Vol. 10, no. 1, Ankara 2015, s. 822

104 Karadeniz, a.g.e. , s. 232

105 Yasin Ġpek, Kaçar Hanlığı ve Bahailer, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2009, s. 94-95

37

Ġngiltere’nin Körfez’e ilk geliĢ amacı ticari Pazar arayıĢı ve bölgedeki Avrupalı rakiplerinin üstünlüğünü yok etmekti. Ġlk olarak 1600 yılında Ġngiliz Doğu Hindistan ġirketi kurulmuĢ ve zamanla dünyanın en büyük ticaret organizasyonlarından birisi olarak, Ġngiliz sömürgeciliğinin Asya’daki temsilcisi haline gelmiĢtir.¹⁰⁶ ġirket, “Doğu Hindistan ile ticaret yapmakla yetkili, Londra Tüccar ġirketi ve Valisi” ünvanını almıĢtır. Buna göre; toplumun geri kalan kısmı Ģirketin belirlemiĢ olduğu sınırlar dıĢında ticaret yapmaktan men edilmiĢtir. Ġngiliz Ģirketi kuruluĢundan itibaren üç temel ilke doğrultusunda hareket etme kararı almıĢtır. Bu ilkeler Ģu Ģekildedir: Diğer Ġngiliz tüccarlar karĢısında Doğu ticareti karĢısında elde ettiği tekel ve ayrıcalık haklarını korumak, Doğuda yer alan diğer ticaret organizasyonlarını saf dıĢı bırakmak ve satıcı ülkelerden alınan malları elde etmek hususunda, doğu yöneticilerden aldıkları özel imtiyazların güvenliğini sağlanmak Ģeklinde belirlenmiĢtir. Yani Ġngiliz Doğu Hindistan ġirketi’nin amacı, Doğu ticaretinde kendi sorumluluğunda bir tekel oluĢturmak olmuĢtur.¹⁰⁷

1617-1618 yıllarında ġiraz ve Ġsfahan’da ilk Ġngiliz fabrikaları kurulmuĢtur. 17.

Yüzyılda diğer Avrupalı devletlerin Körfez üzerindeki etkilerinin azalmasıyla Ġngilizler bölgeye iyice hakim olmaya baĢlamıĢtır. 19. Yüzyılın baĢlarında Hürmüz Boğazı’nı kontrol eden el-Kavasim ailesi ile Ġngiltere arasında bazı sorunlar vuku bulmuĢtur. El-Kavasim ailesinin gelir kaynağı, boğazdan geçen gemilerden vergi almaktı. Ġngiltere’nin bu vergiyi ödemeyi reddetmesi üzerine, el-Kavasim ailesi Ġngiliz gemilerine çeĢitli baskınlar yaparak, gemilerin boğazdan geçmesine izin vermemiĢlerdir. Bunun üzerine

106 Azmi Özcan, “Ġngiliz Doğu Hindistan ġirketi”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 22, 2000, s. 294

107 Abdülkadir Erçin, “Ġngiliz Doğu Hindistan Kumpanyası ve Kumpanyanın Ticari Faaliyetleri (1600-1858)”, Bartın ve Yöresi Tarih-Kültür Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi, c. 4, S. 2, Bartın 2017, s. 113-114

38

Ġngiltere 1820 yılında bölgeye bir donanma göndererek, el-Kavasimlere ait donanma yok edilmiĢtir. Bu olaydan sonra ise bölgede Ġngiliz hegomanyası baĢlamıĢtır.¹⁰⁸

Kerim Han Zend’in¹⁰⁹ ölmesiyle beraber, Ġran’da yaĢanan siyasi istikrarsızlık ortamından faydalanan Araplar, Bahreyn bölgesindeki adaları alarak, kendilerine bağlı yöneticiler atamıĢlardır. 1795 yılında Ġran’da Aga Muhammed Han tarafından Kaçar Hanedanlığının kurulup siyasi istikrarın sağlanmasıyla beraber, Arap Sultan Musakkat, Aga Muhammed Han ile siyasi iliĢkileri düzeltmek adına Benderabbas, Hürmüz ve KaĢem Adası’nı yıllık 6000 tümen karĢılığında yetmiĢ beĢ yıllığına kiralamıĢtır. Fakat 1797 yılında Aga Muhammed Han’ın ölümüyle, Ġngiliz destekli Sultan Musakkat bu anlaĢmadan vazgeçerek, diğer adalara da saldırıya geçmiĢtir. Bu sıralarda Rusya ile savaĢ halinde olan Ġran, bölgede üstünlük sağlayamamıĢtır. Deniz gücünün de zayıflığı sebebiyle çaresiz Ġngilizlere sığınmak zorunda kalmıĢtır. 1819 yılında Basra Körfezi’ndeki Ġngiliz komutan Bruce ile Ġran arasında bölgenin güvenliğinin Ġngilizler tarafından sağlanması adına bir antlaĢma yapılmıĢtır. Bu Ģekilde Ġran’ın Basra’daki hakimiyeti sorunsuz olarak Ġngilizlere geçmiĢtir. 1819 yılında William Grand Keir komutasındaki Ġngiliz donanması Basra Körfezi’ne girerek, 1820’de bölgeyi kontrol altına almıĢlardır. 1851 yılında ise Ġngiltere, Basra Körfezi’ndeki Ġran gemilerini kontrol ve denetleme hakkını da kazanmıĢtır. Bahreyn’deki Ġngiliz nüfuzu iyice artmaya baĢlamıĢtır. 1861 yılında ise Ġngiliz Felix Jones ile Bahreyn ġeyhi Muhammed bin Halife arasında yapılan antlaĢma ile Bahreyn resmi olarak Ġngilizlerin himayesi altına girmiĢtir.¹¹⁰

108 Hafiz Mammadov, “ABD’nin Suudi Arabistan-Ġran ĠĢbirliğine Dayalı Körfez’de Güvenlik Politikası:

“Çifte Sütun” Politikası”, Türkiye Ortadoğu Çalışmaları Dergisi, c. 4, S. 2, s. 172

109 Ġran’da hüküm süren Zend Hanedanı’nın kurucu ve ilk hükümdarıdır (1751-1779). GeniĢ bilgiiçin bkz.

Rıza KurtuluĢ, “Kerim Han Zend”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 25, 2002, s. 288

110 Mehdevi, a.g.e. , s. 293-294-295

39 3.1.3. İngiltere’nin Hindistan Politikası

Önemli bir coğrafi konuma sahip olan Hindistan, tarih boyunca hem batılı hem doğulu devletlerin her zaman ilgisini çekmiĢtir. BaĢta Ġngiltere olmak üzere, Rusya ve Fransa gibi ülkeler bölgeye hakim olmak için büyük bir mücadele içine girmiĢlerdir.

1750’li yıllarda Fransa’nın Yedi Yıl SavaĢlarından sonra, Hindistan siyasetinden çekilmesiyle, bölgedeki mücadele Ġngiltere ve Rusya arasında yoğunlaĢarak devam etmiĢtir. Bu doğrultuda Rusya, Hindistan’a sahip olabilmek adına Ġran ve Afganistan’a yönelik siyasi stratejilerini Ģekillendirirken, Ġngiltere de aynı zamanda Ġran ve Afganistan’a karĢı Hindistan’daki emelleri dolayısıyla siyasi stratejilerini geliĢtirmiĢtir.

Hindistan’a sahip olma dolayısıyla Ġran üzerinde güdülen Ġngiliz siyaseti zaman içerisinde değiĢerek devam etmiĢtir.

1850’li yıllardan itibaren Hindistan’daki mahalli idareciler Ġngilizlere karĢı isyan hareketine giriĢmiĢlerdir. Çıkan isyanları bastırmak için Ġngiltere, Ġran’daki Ġngiliz askerlerinden bir bölümünü Hindistan’a sevk etmiĢtir. En nihayetinde çıkan isyanlar bastırılmıĢtır. Ağustos 1858’de Ġngiliz Parlamentosu’nda çıkarılan Hindistan idare kanunu ile Ġngiliz Doğu Hindistan ġirketi’nin yetkileri ortadan kaldırılarak ülke yönetimi doğrudan Londra’ya bağlanmıĢtır.¹¹¹ Böylelikle Hindistan önce Doğu Hindistan ġirketi’nin hâkimiyetine girmiĢ, sonra ise Ġngiliz Hükümeti Ģirketi lağvederek 1858 yılında Hindistan’a hâkim olup, sömürgesi haline getirmiĢtir.¹¹²

Bundan sonra Ġngiltere, Hindistan ile iletiĢim ağını güçlendirmek için hemen çalıĢmalara baĢlamıĢtır. 8213 km. uzunluğunda Lobdra-Paris-Strazburg-Viyana-Münih-Ġstanbul-Sivas-Diyarbakır-Bağdat-BuĢir ve Karaçi’den geçmek üzere telgraf hattının

111 Erçin, a.g.m. , s. 129

112 Orhan Doğan-Aysel Erdoğan, “XIX. Yüzyılda Ġngiliz Sömürgeciliğinde Hindistan’ın Yeri ve Önemi”, Gaziantep University Journal of Social Sciences, cilt 16, S. 3, Gaziantep 2017, s. 845.

40

kurulması için harekete geçmiĢtir. Telgraf hattı ile ilgili antlaĢma 1862 yılında Nasırüddin ġah ve Ġngiliz maslahatgüzergahı Estwick arasında imzalanarak, Hankin-Tahran-Ġsfahan-BuĢehr hattının tesisinin baĢlamasına karar vermiĢlerdir.¹¹³ Bu bölgelerin iĢletme hakkı da Ġran’a verilmiĢtir. Ġngiltere telgraf hattının geçtiği tüm noktalarda güvenliğini sağlamak adına konsolosluklar tesis etmiĢtir. Bu Ģekilde de Ġngiltere’nin telgraf hattı üzerindeki etkisi yoğunlaĢarak devam etmiĢtir. Fakat bölge üzerinde çekiĢme durumunda olan Rusya ise Ġngilizlere verilen bu imtiyazlara karĢı çıkmıĢtır. Sonunda 1864 yılında Ġran ve Rusya arasında Petersburg-Tahran-Calfa-Tebriz hattı için bir antlaĢma imzalanmıĢtır.