İran-Rusya İlişkileri

Feth Ali ġah (1797-1834) yönetimi altında Ġran, kuzeyden Kafkas Dağları’na doğru geniĢleyen (Ġran’ın ilgi ve etkisinin bulunduğu alan) Rusya ile yaĢanan 1804-1813 yılları arasında yaĢanan bir dizi savaĢtan mağlup ayrılması üzerine Karabağ’ın Gülistan Ģehrinde 12 Ekim 1813 tarihli Gülistan AnlaĢması imzalanmıĢtır.¹¹⁴ AntlaĢma Ģartlarına göre; TalıĢ, ġirvan, Kuba, Bakü, Derbent, Gence, Karabağ ve ġeki Hanlıkları Rusya’nın hâkimiyetine bırakılmıĢtır.¹¹⁵ Ġran Gülistan AntlaĢmasından sonra Güney Kafkasya topraklarında hak iddia etmeyeceğini kabul etmesine rağmen, Ġngiltere ve Fransa ile iĢbirliği yaparak, Rusya’ya karĢı tekrar saldırıya hazırlanmıĢtır. Kuzey Azerbaycan Hanlıklarını ele geçirmek üzere Temmuz 1826 yılında harekete geçen Ġran Rus ordusu tarafından mağlup edilmiĢtir. Ruslar 1827’de Revan ve Nahcivan’ı ele

113 Karadeniz, a.g.e. , s. 235

114 Cihat AydoğmuĢoğlu, “Abbas Mirza (1789-1833) Ve Dönemi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c. 4, S. 19, Güz 2011, s. 131

115 Özgür Türker, “1804-1813 Rus-Ġran SavaĢı’nın BaĢlıca Nedenleri Üzerine”, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 2, no 1, Bahar 2017, s. 89

41

geçirmiĢtir.¹¹⁶ SavaĢın büyük bir felaketle sonuçlanmasıyla iki devlet arasında içeriği çok ağır olan 1828 tarihli Türkmençay AntlaĢması imzalanmıĢtır.¹¹⁷ Bu anlaĢma ile Rusya- Ġran sınırı Aras Nehri olarak kabul edilmiĢtir. Aras Nehri’nin tüm kuzey bölgeleri üzerinde Rus hakimiyeti kabul edilmiĢtir. Rusya bu antlaĢma ile iktisadi olarak da büyük kazanımlar elde etmiĢtir. Birincisi bundan böyle Rus tüccarları Ġran’da serbest ticaret yapabilecekti. Ġkincisi ise, Ruslara verilen kapitülasyonlar ki bu ve bunun gibi yabancı devletlere verilen kapitülasyon ve imtiyazlar sonucu Ġran’ın ekonomisi XIX.

yüzyılın sonlarına doğru dibe vuracaktır. Verilen iktisadi ayrıcalıklar kadar büyük bir öneme sahip diğer bir durum da Ġran’da ikamet eden Rusların yargılanma meseleleridir.

Bu antlaĢma ile beraber Ġran’daki Rusları neredeyse Ġran yargısından muaf tutan bir hukuki kapitülasyon verilmiĢtir.

Rusya elde etmiĢ olduğu tüm bu siyasi ve ekonomik ayrıcalıklarla Ġran üzerindeki hegemonyasını Nasırüddin ġah döneminde de devam ettirmiĢtir. 1848 yılından itibaren Rusya, Ġran’ın kuzeydoğu bölgelerine doğru ilerlemeye baĢlamıĢtır.

1863 yılına kadar Aral, Semerkand, TaĢkent’i de ele geçirip nihayetinde Merv’e ulaĢmıĢtır. Herat muharebesinin ardından imzalanan 1857 tarihli Paris AntlaĢması’ndan¹¹⁸ sonra Ġran’ın bölge üzerindeki nüfuzunun azalmasıyla, buna eĢ zamanlı olarak da rakibi Ġngiltere’nin Hindistan isyanlarıyla uğraĢmasını fırsat bilen Rusya, bölge üzerinde emelleri doğrultusunda devam etmiĢtir. Fakat Türkmenlerin isyan çıkartarak sonucunda Merv’i alması üzerine Rusya, isyanları güçlükle bastırıp

116 Zekeriya Türkmen, “XIX. Yüzyıl BaĢlarında Rusya’nın Güney Kafkasya Politikası (1800’lerin BaĢından 1828 Türkmençay AntlaĢmasına Kadar)”, XIX. ve XX. Yüzyıllarda Türkiye ve Kafkaslar, Sekizinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri, c. 1, Ankara 2003, s. 32

117 Okan YeĢilot, “Türkmençay AntlaĢması ve Sonuçları”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 36, Erzurum 2008, s. 188-189

118 1857 tarihli Paris AntlaĢması ile Ġran, Herat’tan geri çekilmeyi kabul etmiĢtir. GeniĢ bilgi için bkz.

Habibe Temizsu, “1857 Hindistan Ayaklanması Dönemi Ġngiliz-Afgan ĠliĢkilerine Dair Bir Değerlendirme”, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, S. 223, Ağustos 2016, s. 113.

42

1873’te Merv’e hakim olmuĢtur. 1877 yılında ise Ġran ve Türkmenler arasında yaĢanan savaĢtan mağlup ayrılan Ġran’ın Ortaasya’ya askeri harekat denemeleri kesintiye uğramıĢtır. ġüphesiz ki bu durum bölge üzerinde büyük emelleri olan Rusya’nın iĢine gelmekteydi.¹¹⁹ Bunun üzerine Maveraünnehr ve Türkistan üzerinde rakipsiz kalan Rusya ilerleyiĢine hızla devam etmiĢtir. 1863 yılından 1866 yılına kadar Rusya Semerkand, Buhara ve TaĢkent’i ele geçirmiĢ, 1873 yılında ise Hive ve Buhara’ya kadar uzanan toprakları hakimiyet altına almıĢtır.¹²⁰

Ġran AĢurade Adası’nda yaĢanan Türkmen isyanlarını bastırmak için Rusya’dan yardım istemiĢtir. Bu yardım AĢurade Adası’nın Ruslara geçmesine neden olacaktı.

ġöyle ki yardım amaçlı adaya gelen Rus donanması bir daha adadan ayrılmayarak, adayı askeri bir üst haline getirmiĢtir. Ġran’ın bu duruma karĢı çıkma çabaları da baĢarısız olmuĢ ve adada Rus hâkimiyeti baĢlamıĢtır.

3.2.1. Rusya’ya Verilen Ekonomik Ayrıcalık ve İmtiyazlar

Rusya’ya verilen en önemli imtiyazlardan birisi 1869 yılında Lanazov isimli kardeĢlerin kurdukları Dalyan ġirketi’nin aldığı Hazar Denizi kıyılarını kullanma ve balık avı imtiyazıdır.¹²¹ Verilen bu imtiyazdan Rusya %51 alırken Ġran ise %49 oranında pay almıĢtır.¹²² 1872 yılında ise Ruslar sigorta ve taĢımacılık yetkisini elde etmiĢtir.¹²³ 1875 yılında telgraf döĢeme hakkı Edsa-Tiflis-Tebriz ve Rusya hattı olarak, bir Rus Ģirketine verilmiĢtir. 1881 yılında ise Rusya, Ġran’ın kuzey ve kuzeydoğu

119 Karadeniz, a.g.e. s. , 236

120 Akifimu Shioya, “DeğiĢim ve Hive Hanlığı: Yeni Bir Kanal ve Harezm Vahasında Etnik ÇalıĢmanın DoğuĢu, 1870-1890”, Central Asian Survey, Çev. Aysel Erdoğan, c. 5, S. 10, Temmuz 2017, 152

121 Uncu, a.g.m. , s. 50

122 Sarıkçıoğlu, a.g.m. , s. 406

123 Karacan, a.g.e. , s. 39

43

bölgesindeki telgraf hatlarını denetleme hakkına sahip olmuĢtur.¹²⁴ Daha sonra ise Rusya, Tiflis’ten Berlin ve Londra’ya kadar uzanan telgraf hattını çekmiĢtir. Ġran, Rusya ve Ġngiltere’nin almıĢ olduğu ortak karar sonucunda Simens ġirketi, Tiflis’ten Tahran’a kadar hat çekecekti. Fakat bu hattın kullanımı dıĢ ülkelere verilmiĢtir.

Rusya Ġran üzerinde yürütmüĢ olduğu politika gereği, demiryolu ve bankacılık planlarını da devreye sokmuĢtur. Nihayetinde de baĢarılı olarak demiryolu imtiyazını elde etmiĢtir.¹²⁵ Rus ordusunun üst düzey mühendislerinden ve Gürcistan Tren yolu ortaklarından olan Falkenhagen, 1874 yılında Culfa’dan Tebriz’e kadar 156 km mesafe olan kısma, demiryolu kullanma ve döĢeme hattını 50 yıllığına almıĢtır. Fakat Ġngilizlerin duruma müdahalesi üzerine bu imtiyaz iptal edilmiĢtir. Kazvin’e demiryolu kurma hakkı ise Rus Ģirketine verilmiĢtir. Demiryolu antlaĢması imtiyazının maddeleri ise; hattın iki yıl içerisinde üç km döĢenmesi, antlaĢmanın yapıldığı aydan bir sonraki ay demiryolu yapımına baĢlanması, eğer baĢlanmaz ise imtiyazın 6 ay sonra iptal edilmesi meselesi söz konusuydu. Ġran tarafından Rusya’ya verilen bu imtiyazın Ģartı ise; bunun Tahran’dan Hazar Denizi kenarına kadar kurulmasıydı. ¹²⁶ Rusya’ya verilen diğer imtiyaz ise, bir kredi Ģirketi kurulması hakkının verilmesidir. Paliakov ve Lev Rafailovitch adlı iki Rus tarafında, Ġran Devleti’nin izni ile Ġran’da bir kredi Ģirketi kurulmuĢtur. Bu Ģirket 1892 yılında Rus Ġstikraz Bankası (Kredi Bankası) olarak görevine devam etmiĢtir.¹²⁷

124 Said Taki Nasr, İran Derbarı Hured ba İstiğmar (Ez-Ağaz-ı Kaçariye ta Meşrutiyet), Tahran 1363, s. 362

125 Keddie-Amanat, a.g.m. , s. 180

126 Sarıkçıoğlu, a.g.m. , s. 407

127 Forouzan Moein, Türkmenistan-İran İlişkileri ve 19. Yüzyılda Bölge Üzerinde Rusya-B.Britanya Mücadelesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2005

44

Rusya imtiyazlar konusunda Ġngiltere kadar baĢarılı olamasa da, bölge üzerindeki siyasi emellerini gerçekleĢtirmek adına, yukarıda bahsedilen ekonomik imtiyazları almayı baĢarmıĢtır. Bölge üzerinde büyük bir tehdit olmaya devam etmiĢtir.

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: 1890