Tütün Hareketi Boyunca Ulema ve Tutumu

Kaçarlar döneminde Ġran ulemasının siyasi etkileri, merkezi Ġran hükümetinin baĢarısız politikaları nedeniyle her yönden artmıĢtır. Özellikle de emperyalist güçlerin

234 Uyar, a.g.e. , s. 133

235 Garthwaite, a.g.e. , s. 191

236 Karaman, a.g..m. , s. 464

87

Ġran’da baskı kurmaya baĢlamasıyla, halkın direniĢi dini liderler tarafından yönlendirilmiĢtir.²³⁷ Ġran ulemasının Kaçarlarda siyaset, ekonomi, hukuk ve eğitim gibi birçok alanda etkinlikleri vardır. Ulema bu dönemde dini vergileri kontrol etti, vakıf mülkünü geniĢletmiĢtir.²³⁸ Ġran’da ulemanın en önemli gelir kaynağı zekât vergisiydi.

Zekât ulemaya verilirdi ve zekâtın dağıtılmasından ulema sorumluydu. Zekâtın toplanıp dağıtılması ulemaya büyük bir sosyal güç sağlamaktaydı. ġiilikte zekâtı ulema haricinde hiç kimsenin toplama hakkının olmaması ulemanın otoritesini artıran bir faktör olmuĢtur. Zekât haricinde imamın vekilleri olarak topladığı bir baĢka vergi imamın payı diye adlandırılan ġiilikteki humus²³⁹ vergisiydi. Ġran’da ulemanın diğer gelir kaynağı ise vakıflardı. Dini hizmet ve hayır amaçlı vakıflar, ulema için çok büyük bir ekonomik gücü ifade ettiği gibi diğer yandan ulemanın toplum üzerindeki nüfuzunun da önemli dayanak noktalarından birisidir. Bu vakıfların büyük bir kısmı toprağa bağlı bir sistemle iĢletilmekteydi. Ġran’da ulemanın vakıflar üzerindeki hâkimiyeti, ulemayı kısa sürede siyasi otoriteden bağımsız bir güç haline getirmiĢtir. Ulema vakıfların baĢı olarak camileri, türbeleri, medreseleri ve Kuran kurslarını gözetim altında tutmuĢtur. Bu kurumlara birçok bağıĢ yapılırdı. Yapılan bağıĢlar genel olarak tarla ve arsa Ģeklinde vuku bulmuĢtur.²⁴⁰

Aynı zamanda ġii mezhep algısı ulemaya siyasi, sosyal, ekonomik ve hukuksal alanda birçok yetki vermiĢtir. Ulemanın toplumda güçlü olmasını sağlayan Ģey de bu yetkilerdir. ġii siyaset teorisinin değiĢen tarihsel koĢullar altında politik davranıĢı düzenleyen baĢlıca faktör olduğu ve tütün hareketi de dahil olmak üzere protesto hareketlerine katılmalarının, dünyevi otoritenin gayri meĢruluğuna olan inançlarının bir

237 Taha Akyol, Osmanlı’da ve İran’da Mezhep ve Devlet, Ġstanbul 1999, s. 181

238 Fatih Varol, “The Politics of the Ulama: Understanding the Influential Role of the Ulama in Iran”, Milel ve Nihal İnanç-Kültür-Mitoloji, 13/2, 2016, s. 132

239 ġiilikte Humus vergisi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Mustafa Öz, “Humus”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 18, Ġstanbul 1998, 369-370

240 Ervand Abrahamian, Modern İran Tarihi, çev. Dilek ġendil, Ġstanbul 2009, s. 21

88

tezahürü olarak varsayılabilir.²⁴¹ Bu noktada ulemanın siyasetini açıklamada önemli olan, erken ġiilik politik teorisinin merkezini sorgulamaktır. Daha önce de bahsedildiği üzere Usuli ekolü yükselmesine karĢın Ahbari ekolünün gerilemesi, ulemanın güç kazanmasındaki artıĢla doğrudan paralellik sağlamaktadır. Usuli ekolü, siyasette ulemanın müdahalesini haklı gösteren önemli bir örgütsel ideolojiyi sunarken, Kaçar Devleti’nin bu dönemdeki yabancı devletler karĢısındaki zayıflığı, ġii kurumsal özerkliğinin büyümesi ve pekiĢtirilmesi için elveriĢli bir politik koĢul sağlamıĢtır.²⁴²

Tütün hareketi Ġran uleması arasındaki siyasi ayrıĢmanın tam olarak ilk örneğidir. Bu dönemde ulema, ġah-imtiyaz yanlısı ve imtiyaz karĢıtı-tüccar yanlısı olarak ikiye ayrılmıĢtır. Onların bu Ģekilde ayrıĢması, onların nereden destek aldıklarıyla doğrudan bağlantılıdır. Örneğin, Ġsfahan’da ulema tütün protestosuna aktif olarak doğrudan katılım sağlamıĢtır. Çünkü Ġsfahan ulemasının bazıları ya toprak sahipleriydi ya da toprak sahipleriyle iyi iliĢkiler içerisindeydi. Ġngilizlere verilen tütün imtiyazı da elbette bu kesimin menfaatlerine zarar vermekteydi.²⁴³ Diğer bir örnek ise;

Tahran’da BaĢbakan Eminü’s-Sultan’la ittifak halinde olan ve imtiyaz karĢıtlığı yapmamak için rüĢvet alan ulema idi.

Ulemanın tütün hareketindeki ideolojik yaklaĢımı, emperyalist ülkelerin Ġran’a siyasi, ekonomik baskılarına karĢı tek vücut olarak mücadele etmek Ģeklinde açıklanabilir. Yani bu demek oluyor ki, ulemanın direk olarak ġah rejimine karĢı herhangi bir baĢkaldırısı söz konusu değildir. Mirza Hasan ġirazi’nin ġah’a gerek tütün imtiyazının iptal edilmesi gerekse de imtiyazın iptalinden sonra ona Ģükranlarını sunan mektuplarda kullandığı ılımlı lisandan, bu durum rahatlıkla anlaĢılabilir. Ulemanın asıl hedefi dıĢ güçlerdi. Daha önce de ifade edildiği gibi, emperyalist hatta kafir dıĢ güçlerin

241 Moaddel, a.g.m. , s. 450

242 Moaddel, a.g.m. , s. 451

243 Keddie, a.g.e. , s. 65

89

Ġran’a hâkim olması, kabul edilebilir bir Ģey değildi. Aynı zamanda bu ülkeyi emperyalist devletlere peĢkeĢ çekmek anlamını ifade etmektedir. Bu nedenle ulema tütün imtiyazın iptali için halkı yönlendirmek suretiyle büyük seferberlik hareketine giriĢmiĢtir. Tütün hareketi sırasında Tahran’dan Tebriz’e, Ġsfahan’dan ġiraz’a, Kum’dan Necef’e tüm ulema sıkı bir iletiĢim halindeydi. Gerek birbirlerine gerek devlet kademelerine, çeĢitli mektuplar göndermiĢlerdir. Söz konusu bu mektupların gönderilmesinden sonra, ulema artık tütün imtiyazına karĢı açıkça vaaz ve fetvalar vermeye baĢlamıĢtır. Ġran halkı ulemanın evlerinde camilerde toplanıp imtiyaza karĢı birbirlerini harekete geçirmeye sebep olmuĢlardır. Özellikle de Hasan ġirazi tarafından tüm tütün çeĢitlerinin kullanımını yasaklayan, kullananların da 12 Ġmam’a karĢı savaĢ açmak anlamına gelen meĢhur fetvası, Ġran toplumu üzerinde büyük bir etkiye neden olarak, isyan ateĢi doruklara ulaĢmıĢtır. Daha önce de bahsedildiği üzere fetvanın en can alıcı kısmı Ģu Ģekildeydi: “Bismillahirrahmanirrahim, bugün tütünün kullanımı (her ne şekilde olursa olsun) 12 İmama karşı savaş açmaktır”.²⁴⁴

Burada ekonomik bir durumun, nasıl dini bir statüye kavuĢtuğunu, ve tütün yasağına bu fetva ile birlikte meĢruiyet kazandırıldığı görülmektedir. Ayrıca tütün yasağını dile getiren ġirazi’nin fetvası, Safevi dönemi sonrası Kaçar Hanedanı’nın hakimiyeti ele geçirmesine kadar olan süre zarfı içerisinde siyasi ve sosyal alanlarda yaĢanan boĢluğu dolduran ġii ulemanın siyasi iktidarının tescili anlamına gelmektedir.

Ġran toplumundaki yenilik yanlıları yayımlanan bu fetvanın ardından, siyasi anlamdaki değiĢimler konusundaki düĢüncelerinde ısrarcı olmaya baĢlayarak, onlarda vatanseverlik düĢünceleri oluĢmaya baĢlamıĢtır. Çünkü Ġranlılar ilk defa yabancılara karĢı büyük bir protesto hareketine giriĢmiĢtir. Bu nedenle Tütün Hareketi, MeĢrutiyete giden yolda

244 Keskinkılıç, a.g.m. , s. 187

90

Ġran milliyetçiliğinin çıkıĢ noktası olarak görülebilir.²⁴⁵ Ayrıca, tütün hareketi deneyimi Ġran halkının hem Ġslami referans çerçevesine oturtulmuĢ siyaset faaliyet çağrılarına karĢı olumlu tavrını, hem de ulemanın siyasi otorite karĢısındaki gücünün ne olduğunu göstermiĢtir.

245 Ġran’ın Nasırüddin ġah döneminde içinde bulunduğu karıĢık durum, ekonomik sıkıntılar, hükümetin borç para almak için yabancılara vermiĢ olduğu imtiyazlar (Tütün Ġmtiyazı) 1906 devriminin ana nedenlerindendir.Bkz. Selda Kılıç, “ Ġran’da Ġlk Anayasal Hareket “1906 MeĢrutiyeti” “, A. Ü. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, c. XX, S.32, Ankara 2002, s. 146

91 SONUÇ

19. yüzyılda Ġran nüfusu, bağımsızlıklarını ve ana zirai ürünlerini emperyal dıĢ güçlerden korumak için büyük çapa sarf etmiĢtir. ġüphesiz bunlardan en önemlisi, ekonomik anlamda büyük kazanca sahip olan tütün tekelinin Ġngilizlere verilmesiyle Ġran toplumunda ortaya çıkan geniĢ çaplı isyan hareketleridir. Nasırüddin ġah, belki de kiĢisel bir kar elde etmek için vermiĢ olduğu bu imtiyazla, halihazırda mücadele ettiği dıĢ güçlere ülkesini tehlikelere maruz bırakmıĢtır. Verilen imtiyazdan sonra, Ġran toplumunda yaĢanan geniĢ çaplı hareketin adı tüm dünya literatüründe Tütün Hareketi olarak geçmektedir.

Tütün hareketi, Ġran sosyo-ekonomik tarihinde bir dönüm noktası oluĢturmaktadır. Bu hareket, Ġran tarihinde ilk defa Batı emperyalizmine yönelik ulusal bir protesto olması bakımından dikkate Ģayandır. Tütün hareketinin ulusal karakterde bir protesto kimliği taĢıması ise, harekete katılan farklı kategoriden grupların kombinasyonu bu düĢüncede etkili olmuĢtur. Zira tütün hareketi, Ġran kurumlarının geleneksel liderlerinden tüccar-esnaf, ulema ve bazı reformist çevrelerin omuz omuza verip, baĢta emperyal dıĢ güçlere ve Kaçar Hanedanlığına karĢı ayaklanmasıyla sonuçlanmıĢtır. Protestolar boyunca seferberlik çevresi, kafirlerin veya yabancıların ticari çıkarlarına maruz bırakılmaması gereken ve bunlar tarafından kontrol altına alınmaması gereken Ġranlılardı. Tütün hareketinin baĢarıya ulaĢmasında bunu tek bir sınıfa bağlamak çok doğru olmayacaktır. Çünkü ulemanın vaazları, yayımlamıĢ oldukları fetvalar kadar, bazı aydın çevrelerinin (anjomanların) yayımladıkları gazeteler, makaleler, vs. imtiyaz iptali için hem merkezi Ġran hükümetine hem de emperyal dıĢ güçlere karĢı çıkmak adına büyük önem arz etmektedir.

92

Ġsyan hareketleri ülkenin herbir köĢesine yayılmıĢ, tüm tütün malları boykot edilmiĢtir. ġah’ın saray mensubu dahi verilen imtiyaza tepkilerini göstermek adına nargile ĢiĢelerini kırmıĢtır. Bu hareket Ġran toplumunun ulusal uyanıĢıydı. Anti-emperyalist anti-yabancı bir bileĢenle giriĢilen tütün protestosu, 1979 Ġran Ġslam Devrimi’nden önceki ilk geniĢ çaplı ayaklanmadır. Ġran halkı, ülkelerine yabancı müdahaleyi engelleme zaferini yaĢarken, aynı zamanda kendi güçlerinin de farkına varmıĢtır. Bu imtiyazdan, ekonomik kaostan Ġran halkı için çıkarılabilecek tek güzel durum ise, halkın merkezi Ġran hükümetine karĢı güç gösterisinde bulunmasıydı.

Bundan sonra Ġran ġah’ı, ülkede yaĢanabilecek herhangi bir durumda Ġran halkını hesaba katmak zorundaydı.

Nitekim Ġran halkı tüm dini-sosyal sınıflarla birlikte giriĢmiĢ oldukları tütün protestosunda baĢarıya ulaĢmıĢtır. Fakat, Nasırüddin ġah ve Ġran halkı arasındaki bu çatıĢmalardan kaynaklanan asıl büyük zarar-kayıp ise, imtiyazın iptali nedeniyle Ġngilizlere ödenen 500.000 sterlindir. Bu ise Ġran halkına imtiyazdan sonraki en büyük ekonomik darbeydi. Zaten ekonomisi dibe vurmuĢ bir devlet hazinesi bu ödeme mecburiyeti karĢısında daha da zor duruma düĢmüĢtür.

Bu, iç ve dıĢ sömürüye karĢı baĢarılı bir kitle hareketi örneği, daha sonra Ġran’daki muhalif hareketleri körükleyecektir. Bunun sonucunda da 1906 Anayasal Devrim-MeĢrutiyet yaĢanacaktır.²⁴⁶ Bu dönemde Ġran’ın içinde bulunduğu durum Ģu Ģekilde özetlenebilir; Batıya açılması, Batının ülkeye müdahalesi, Fransız Ġhtilalinin etkisiyle milliyetçiliğin artması, aynı zamanda Osmanlı ve Kafkasya’da meydana gelen fikir hareketleri, aydın grubunun Ġran’da ortaya çıkması ve son olarak da ġah’ın 1890

246 Prof. Dr. Muhammed Ali Humayun Katuzyan, tütün hareketini meĢrutiyet devrimi için çok baĢarılı bir alıĢtırma olarak değerlendirmekte ve Ġran tarihindeki ilk siyasi ayaklanma olarak ifade etmektedir. Bkz.

Muhammed Ali Humayun Katuzyan, Devlet ve Camia Der İran-İnkıraz-ı Kaçar ve İstikrar-ı Pehlevi, Tahran 1379, s. 53

93

yılında vermiĢ olduğu Tütün imtiyazı ülkenin sosyo-ekonomik düzenini olumsuz yönde etkilemiĢtir.²⁴⁷ Bu süreçte Cemaleddin Afgani’nin etkisiyle verilen ġirazi’nin tütün kullanımını yasaklayan fetvası çok önemlidir. Bu fetva, Ġran’da meĢrutiyetin kıvılcımlarını atan ilk oluĢumdur.²⁴⁸ Fetvanın imtiyaza karĢı verilmesiyle birlikte esnaf, tüccar gibi tahrik olan yenilikçi duygulara sahip Ġranlı aydınlar, bu fetva ile birlikte harekete geçerek, siyasi düĢüncelerini Ģekillendirmeye baĢlamıĢlardır. Ülke dıĢında yayımlamıĢ oldukları gazeteler vasıtasıyla hem imtiyaza hem de ġah rejimine karĢı ağır eleĢtiriler dile getirerek, baĢlangıçta sadece imtiyaza karĢı olan tepkileri zamanla istibdad rejimine karĢı olmuĢtur. Basın yayın yoluyla anayasal sistemi savunmuĢlardır.

Kısaca toparlayacak olursak Tütün Hareketi, Ġran Tarihinde 1979 Ġslam Devriminden önceki ilk büyük protesto hareketidir. Ġran halkı ilk defa yabancılara karĢı birleĢmiĢtir. Tütün hareketi bu nedenden ötürü Ġran milliyetçiliğinin baĢlangıç noktası olarak varsayılabilir. Tütün hareketiyle beraber Ġran’da gizli-masonik örgütler ortaya çıkmıĢtır. Tütün hareketi, 1906 MeĢrutiyet’ine giden yolu açmıĢtır.

247 Kılıç, a.g.m. , s. 145-146

248 Dilek, a.g.m. , s. 52

94 KAYNAKÇA

ABRAHAMĠAN, Ervand, “The Causes of The Constitutional Revolution in Iran”, Internal Journal of Middle East Studies, volume 10, no. 3, Cambridge University 1979, sayfa 381-414.

………., Modern İran Tarihi, Çev. Dilek ġendil, Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yayınları, Ġstanbul 2009.

AKYOL, Taha, Osmanlı’da ve İran’da Mezhep ve Devlet, Doğan Kitap Yayınları, Ġstanbul 1999.

AL-AFGHANI, Jamal al-Din, An Islamic Response to Imperialism, translated by Nikki R. Keddie, University of California Press, Berkeley 1968,

ALGAR, Hamid, Religion and State in Iran 1785-1906: The Role of The Ulama in the Qajar Period, University of California Press, Berkeley and Los Angeles 1969.

..., Mirza Malkum Khan: A Study in the History of Iranian Modernism, Berkeley 1973.

..., İslam Devriminin Kökleri, Çev. M. Çetin Demirhan, ĠĢaret Yayınları, Ġstanbul 1988.

..., “Freemasonry in the Qajar Period”, Encyclopaedia Iranica, volume X, fasc. 2, sayfa 145-162.

..., “Mirza Malkum Han (1833-1908)”, TDV İslam Ansiklopedisi, 2005, cilt 30, sayfa 164-166.

95

..., Mirza Malkum Khan: A Biographical Study in Iranian Modernism, University of California Press, London 1973.

..., “Merci-i Taklid”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt 29, 2005, sayfa 172-174.

………, “Amir Kabir, Mirza Taqi Khan”, Encyclopaedia Iranica, volume 1, fasc. 9, 2011, sayfa 959-963.

AYDOĞMUġOĞLU, Cihat, Safevi Devleti Tarihi, Gece Kitaplığı, Ankara 2014.

……….., “Abbas Mirza (1789-1833) Ve Dönemi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, cilt 4, sayı 19, Güz 2011, sayfa 127-137.

BALA, Mirza, “Kaçar”, MEB İslam Ansiklopedisi, Ġstanbul 1977, cilt 6, sayfa 33-38.

BALAGHĠ, Shiva, “Constitutionalism and Islamic Law in Nineteenth-Century Iran: Mirza Malkum Khan and Qanun”, Human Rights with Modesty: The Problem of Universalism, Netherlands 2004, page 327-348.

BASHĠR, Hassan, “Qanun and The Modernisation of Political Thought in Iran”, Global Media Journal, volume 8, issue 14, Delaware 2009, page 01-39.

BAUSSANĠ, Alexsandro, The Persians, Florence 1962.

BAYAT, Mongol- Hamid Algar, W.L. Hanaway, Jr, “Anjoman (Organization)”, Encyclopaedia Iranica, 11/1, December 2012, sayfa 77-83.

BENJAMIN, Samuel Greene Wheeler, Persia and Persians, London 1887.

96

BERKES, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, (Yay. Haz. Ahmet KuyaĢ,) Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul Ocak 2003.

BĠLL, James A. , “Modernization and Reform From Above: The Case of Iran”, The Journal of Politics, volume 32, no 1, February 1979, page 19-40.

BLUNT, Wilfred Scawen, The Secret History of the English Occupation of Egypt, History Press Ltd., London 1907.

BOLAT, Gökhan, “ Mirza Taki Han (Emir Kebir) ve Reformları (1848-1851)”, Belleten, cilt LXXVII, sayı 278, Ankara Nisan 2013, sayfa 151-181.

………., “Ġngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya SavaĢı Sırasında Osmanlı Devleti ve Ġran Arasındaki UlaĢım Yolları”, The Journal of Academic Social Science Studies, volume 6, issue 3, March 2013, page 1067-1107.

BOSTOCK, Frances, “State Bank or Agent of Empire? The Imperial Bank of Persia’s Loan Policy 1920-23”, London School of Economics, volume 27, 1989, page 103-113.

BROWNE, Sir Edward Granwille, The Persian Revolution of 1905-1909, Cambridge University Press, Cambridge 1910.

BULGUR, Nurbanu, “MeĢrutiyet Devrimi Sürecinde Ġran’da Ulemanın Rolü ve Etkisi (1906-1911)”, International Journal of Humanities and Social Science Invention, 6/2, February 2017, page 06-19.

CA’FER, Mehdi Niya, Heft Bar İşgal-i İran Der 23 Karn, cilt IV, Tahran 1377.

97

CHIKHACHEV, General Petr, “Memorandum on Possible Russian Expeditions to India, May 1854”, Great Power Rivalry in Central Asia, cilt 1, London 2006, page 1-21.

CHITAIA, Nina, Nasir al-Din Shah and the Failure of Reform, University of St. Andrews Undergraduate Library, Scotland 2014.

CURZON, George Nathaniel, Persia and The Persian Question I, Elibron Classics Series, London 2005.

DAVOUDĠ, Leonardo, “Divine Spark: The Prelude to The Tobacco Regie of 1890”, Iranian Studies, volume 47, no. 4, 2014, sayfa 505-518.

DEMĠRDAĞ, Muhammet Fatih, “Dini Hareketlerin Bir ÇeĢidi Bahailik”, Journal of Islamic Research, cilt 28, sayı 3, Ankara 2017.

DEVEBAKAN, Mikail, İran’ın Modernleşme ve Meşrutiyete Geçiş Sürecinde Önemli Bir Aktör: Mirza Malkum Han (1833-1908), Tokat GaziosmanpaĢa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Tokat 2018.

DĠLEK, Kaan, “Ġran’da MeĢrutiyet Hareketi ve Dönemin Siyasi GeliĢmeleri”, Akademik Orta Doğu, cilt 2, sayı 1, 2007, sayfa 49-68.

DOĞAN, Orhan- Aysel Erdoğan, “XIX. Yüzyılda Ġngiliz Sömürgeciliğinde Hindistan’ın Yeri ve Önemi”, Gaziantep University Journal of Social Sciences, 16/3, Gaziantep 2017, sayfa 839-847.

EFENDĠ, ġevki, Bahai Dininin 1. Yüzyılı, Çev. Suna Bozkır, Baha Yayınları, Ġstanbul 2005.

98

ERÇĠN, Abdülkadir, “Ġngiliz Dopu Hindistan Kumpanyası ve Kumpanyanın Ticari Faaliyetleri (1600-1858)”, Bartın ve Yöresi Tarih-Kültür Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi, cilt 4, sayı 2, Bartın 2017, sayfa 111-133.

EREN, Mustafa Suphi, Citizenship and Ethnicity in Turkey and Iran, A Thesis Submitted To The Graduate School of Social Sciences of Middle East Technical University, Ankara August 2010.

ESKANDĠRĠ, Manoutchehr-Qajar, “Between Scylla and Charybdis: Policy-Making Under Conditions of Constraint in Early Qajar Persia”, War and Peace in Qajar Persia, Edited by Roxane Farmanfarmaian, Abingdon: Routledge Pub, 2008, sayfa 21-46.

FARMANFARMAIAN, Fatema Soudavar, “Revisiting and Revising The Tobacco Rebellion”, Iranian Studies, no. 47, 2016, sayfa 595-625.

FARMAYAN, H. , “Portrait of a Nineteenth Century Iranian Statesman: The Life and Times of Grand Vizier Amin ud-Dawlah, 1844-1904” International Journal of Middle East Studies 15/3, 1983, sayfa 337-351.

FIĞLALI, Ethem Ruhi-Ramazan ġimĢek, “Bahailik ve el-Kitabu’l-Akdes (Türkçe Çeviri)”, e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi, cilt III, sayı 2, Güz 2010, sayfa 7-144.

FIĞLALI, Ethem Ruhi, Babilik ve Bahailik, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1994.

..., “ĠsnaaĢeriyye”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt 23, 2001, sayfa 149-153.

99

FLOOR, Willem, “Concessions”, Encyclopaedia Iranica, volume VI. , fasc. 2, page 119-122.

FURON, Raymond, İran, Çev. Galip Kemali Söylemezoğlu, Ġstanbul 1943.

GALBRAITH, John S. , “British Policy on Railways in Persia, 1870-1900”, Middle Eastern Studies, volume 25, no. 4, October 1989, sayfa 480-505.

GARTHWAITE, Gene R. , İran Tarihi Pers İmparatorluğundan Günümüze, Çev. Fethi Aytuna, Ġnkılap Kitapevi, Ġstanbul 2011.

GENCER, Ali Ġhsan, “Berlin AntlaĢması”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt 5, Ġstanbul 1992, sayfa 516-517.

GHANBARLOU, Raheb Mohammadi, İran’da Kaçar Devleti Dönemi Modernleşmesi 1794-1925, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara Eylül 2018.

GRONKE, Monica, Iran: A Short History, Translated from German by Steven Rendall, Markus Wiener Publishers, Princeton 2008.

GÜNDOĞAN, Ünal, İran ve Ortadoğu, Adres Yayınları, Ġstanbul 2010.

HAKYEMEZ, Cemil, Osmanlı-İran İlişkileri ve Sünni-Şii İttifakı, Kitap Yayınevi, Ġstanbul 2014.

HALM, Heinz, Shi’ism, Translated by Janet Watson and Marian Hill, Edinburgh University Press, Edinburgh 1991.

HAMBLY, G. R. G. , “Aga Mohammad Khan and The Establishment of The Qajar Dynasty”, Asian Affairs, 50/2, London 1963, sayfa 161-174.

100

HEDAYAT, Hirbohd, The Development of The Modern Iranian Nation-State: From Qajar Origins to Early Pahlavi Modernization, Thesis Submitted To The Faculty of The Virginia Polytechnic Institute and State University in Partial Fullfillment of The Requirements for The Degree of Master of Arts in Political Science, Virginia 2017.

ĠPEK, Yasin, Kaçar Hanlığı ve Bahailer, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2009.

..., İran’da Kaçar Türk Hanedanlığı: Babilik ve Bahilik, Ekim Yayınları, Ġstanbul 2010.

ĠġĠMTEKĠN, Soner, “Nasırüddin ġah Kaçar’ın Avrupa Seyahatleri ve Ġran Üzerindeki Sonuçları”, Nüsha (Şarkiyat Araştırmaları Dergisi), sayı 31, 2010/II Ankara, sayfa 173-190.

..., Nasıru’d-din Şah’ın Avrupa Seyahatnamesi (Sefername-i Firengistan-ı Nasıru’d-din Şah) İnceleme ve Çeviri, (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2005.

..., “Hasan eĢ-ġirazi”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt 16, 1997, sayfa 354-355.

JONES, Geoffrey, “ The Imperial Bank of Iran and Iranian Economic Development, 1890-1952”, London School of Economic Business and Economic History, volume 16, second series, 1987, page 69-80.

KALLEK, Cengiz, “Ġmtiyaz”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt 22, 2000, sayfa 242-245.

101

KARACAN, Osman, 1906 İran Meşrutiyeti, Ġnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Malatya 2013.

KARADENĠZ, Yılmaz, İran’da Sömürgecilik Mücadelesi Ve Kaçar Hanedanı, BakıĢ Yayınları, Ġstanbul 2006.

..., Kaçar Hanedanı (1795-1925), (Ġnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Doktora Tezi), Malatya 2004.

..., “Ġran BatılılaĢma Hareketinde Mirza Malkum Han’ın Rolü (1833-1908)”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, sayı 23, Mayıs 2011, sayfa 103-111.

..., “Ġngiltere’nin Ġran-Afganistan Politikası (1848-1870)”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, sayı 11, Diyarbakır 2008, sayfa 119-135.

KARAMAN, Hayreddin, “Cemaleddin Efgani”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt 10, 1994, sayfa 456-466.

KARNAP, Aylin, Role of Ulema, Supreme Leaders, Artisans in The Iranian Revolutions and Their Impacts on Foreign Policy, Yeditepe Üniversity Graduate Institute of Social Sciences, Ġstanbul 2011.

KARTALOĞLU, Habib, “ġii-Usuli DüĢüncenin Ortaya ÇıkıĢ Sebepleri Üzerine Mülahazalar”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt XVIII, sayı 33, Sakarya Haziran 2016, sayfa 75-90.

KATUZYAN, Muhammed Ali Hümayun, Devlet ve Camia Der İran-İnkıraz-ı Kaçar ve İstikrar-ı Pehlevi, NeĢr-i Merkez, Tahran 1379.

102

KAVAK, Abdulcebbar, “Kaçar Hanedanı Döneminde (1795-1925) Ġran’da ĠrĢah Faaliyetleri Yürüten NakĢibendi-Halidi ġeyhleri”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt VI, sayı 12, ġırnak 2015/2, sayfa 78-102.

KAZAMZADEH, F. , “Iranian Relitions with Russia and Soviet Union to 1921”, The Cambridge History of Iran, vol. VII. (From Nadir Shah to The Islamic Republic), Ed. Peter Avery; Gavin Hambly; Charles Melville, New York 2007, sayfa 314-349.

KAZEMĠ, Ranin, “The Tobacco Protest in Nineteenth Century Iran: The View from a Provincial Town”, Journal of Persianate Studies, no. 7, 2014, sayfa 251-295.

KEDDIE, Nikki R. , Religion and Rebellion in Iran: The Tobacco Protest of 1891-1892, London 1966.

………, Modern Iran: Roots and Result of Revolution, Yale University Press 2003.

KEDDIE, Nikki R. –Mehrdad Amanat, “Iran Under The Later Qajars 1848-1922” The Cambridge History of Iran From Nadir Shah To The Islamic Republic,

KEDDIE, Nikki R. –Mehrdad Amanat, “Iran Under The Later Qajars 1848-1922” The Cambridge History of Iran From Nadir Shah To The Islamic Republic,

Belgede NASIRÜDDİN ŞAH DÖNEMİ ( ) VE TÜTÜN İMTİYAZI (sayfa 98-122)