Mirza Malkom Han (1833-1908)

Mirza Malkom Han, Ġran’ın modernizasyon sürecinde ve tütün imtiyazında en etkili olan isimlerden birisidir. Ġranlı diplomat, reformcu ve gazeteci olan Mirza Malkom Han, 1833 yılında Ġsfahan’a bağlı Culfa Ģehrinde Ermeni bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiĢtir. Rus elçiliğinde mütercim olarak çalıĢan babası Mirza Yakup her seferinde Müslüman olduğunu dile getirmiĢtir. Fakat baba ve oğulun esasen pozitivizmin öncülerinden Augeste Comte’un ortaya attığı insanlık dinine inandıkları anlaĢılmaktadır. Fakat Ġslamiyet’in Ġran toplumundaki önemini bilen Mirza Malkom Han düĢüncelerini Ġslam’a uygun olarak belirtmeye özen göstermiĢtir. ²⁰⁰ Malkom

198 Keddie, a.g.e. , s 75

199 Paulson, a.g.e. , s. 92

200 Hamid Algar, “Mirza Melkum Han (1833-1908)”, TDV İslam Ansiklopedisi, 2005, c. 30, s. 164

74

Han’ın dini ile ilgili Ģu sözleri ise dikkate değerdir: “Hıristiyan olarak doğdum. Ama Müslümanların arasında yetiştim ve benim yolum İslamiyettir”...²⁰¹

Malkom Han, babası tarafından 1843 yılında eğitimi için Fransa’ya gönderilmiĢtir. Orada bulunduğu süre zarfında hukuk, siyaset bilimi, doğa bilimleri gibi alanlarda eğitim almıĢtır. Paris’teki eğitimini tamamlayan Malkom Han 1857 yılında Ġran’a dönmüĢtür. Tam bir pragmatist kiĢiliğe sahip olan Malkom Han’ın öncelikli hedefi, siyasi bir kariyer elde etmekti. Nitekim Malkom Han Ġran’a döndükten sonra devlet erkânı ile iliĢkilerini iyi tutmuĢtur. O bir yandan saray mütercimliği yaparken, diğer yandan ise Emir Kebir tarafından kurulmuĢ olan Darülfünun’da ders vermeye baĢlamıĢtır.²⁰²

Mirza Malkom Han 1856 yılında Paris’te meydana gelen Ġngiltere BarıĢ Konferansı’na delege olarak katılmıĢtır. Burada Nasırüddin ġah’ın temsilcisi Ferruh Han’ın siyasi danıĢmanlık görevini üstlenmiĢtir. Malkom Han daha önce de bahsedildiği üzere, Ġran’ın modernizasyon çalıĢmalarında yer almıĢtır. Malkom Han’a göre Ġran’ın siyasi, sosyal ve altyapısal olarak tümden değiĢime ihtiyacı vardı ve bunun da yolu batı medeniyetini Ġran’a getirtmekten geçiyordu. O, Ġran’da ulemanın modernizasyon çalıĢmalara olan bakıĢ açısını da çok iyi biliyordu. Politik modernleĢme planlarını ve programlarını bu faktörleri göz önünde bulundurarak yerine getirmeye çalıĢıyordu.²⁰³ Malkom Han, modernizasyon çalıĢmaları kapsamında ilk defa batılı devletlerin hükümet sistemini tarif ettiği, Ġran’ın modernizasyonu için yapılması gerekenleri

201 Wilfred Scawen Blunt, The Secret History of the English Occupatıon of Egypt, London 1907, s. 83

202 Mazlum Uyar, İran’da Modernleşme ve Din Adamları Meşrutiyet Örneği, Ġstanbul 2008, s. 109, Mina E. Khalil, “Early Modern Constitutionalism in Egypt and Iran”, Journal of Islamic and Near Eastern Law, 15/1, 2016, p. 42

203 Ku Hasnita Ku Samsu, “Malkom Khan’s Thpoghts on Political Modernization from Bottom in Iran”, International Journal of Culture and History, Vol. 2, no. 2, s. 69

75

anlattığı, MüĢirü’d-Devle’nin kurmuĢ olduğu kabine için Kitabçe-yi Gaybi ya Defter-i Tanzimat adlı risaleyi kaleme almıĢtır.²⁰⁴

Modernizasyon çalıĢmaları kapsamında Malkom Han Avrupa’dan getirmiĢ olduğu telgraf cihazlarını Nasırüddin ġah’ın sarayı ile Darülfünun arasında kurarak, böylece Ġran’daki ilk telgraf haberleĢme sistemini Ġran’a getirmiĢtir. ²⁰⁵Artık Malkom Han, ġah’ın gözüne girmeye baĢlamıĢtı. 1860 yılında baĢlangıçta ġah’ın da desteklemiĢ olduğu mason locası olan FeramüĢhane’yi kurmuĢtur.²⁰⁶ Ġran’ın birçok noktasında mason locaları Malkom Han vasıtasıyla yayılmaya baĢlamıĢtır. Burada anjoman olarak adlandırılan mason üyeleri Kaçar ġah’ının otoritesini tehdit eden radikal kavram ve olguları tartıĢmak için sık sık toplanmıĢtır. Bunun üzerine gerek yazmıĢ olduğu risalesinin muhafazakar ulema tarafından tepkiyle karĢılanması sonucu, gerekse de ġah’ın Malkom Han’ın siyasi hareketlerinden rahatsızlık duyması ve onu otoritesi için tehdit olarak görmesiyle 1863 yılında Osmanlı Devleti topraklarına sürgüne gönderilerek, 1871 yılına kadar Ġstanbul’da kalmıĢtır. Sürgünde olduğu süre zarfında Ġstanbul’da 1864 yılında önde gelen Ermenilerden Arakel’in kızıyla Ermeni kilisesinde evlenmiĢtir.²⁰⁷ Mirza Malkom Han Osmanlı topraklarında sürgünde bulunduğu yıllarda, Ġran’a dönüĢünü kolaylaĢtırmak adına Ġran’ın Osmanlı Devleti büyükelçisi Mirza Hüseyin Han Sipahsalar’la iyi iliĢkiler kurmuĢtur. Bunun neticesini olumlu bir Ģekilde alan Malkom Han, Ġran’a tekrar dönmüĢtür. Sipahsalar’ın danıĢmanlık görevini üstlenmiĢtir.

204 Devebakan, a.g.e. , s. 55

205 Raheb Mohammadi Ghanbarlou, İran’da Kaçar Devleti Dönemi Modernleşmesi 1794-1925, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara 2018, s. 143

206Karadeniz, “İran Batılılaşma Hareketinde Mirza Malkom Han’ın Rolü (1833-1908)”, s. 104

207 Algar, “Mirza Melkum Han (1833-1908)”, s. 164

76

Mirza Malkom Han, Osmanlı reformlarına atıfta bulunulan 1873 yılında çıkartılan Derbar-ı Azam Fermanı’nın hazırlanmasında katkısı vardır.²⁰⁸ Aynı yıl içinde Malkom Han, yetkili bir elçi olarak Londra’ya gönderilmiĢ ve burada 1878 yılına kadar görevini icra etmiĢtir. 1878 yılında ise Berlin Kongresi’ne Ġran delegesi olarak katılmıĢtır. BaĢarılarından ötürü de aynı yıl içerisinde ġah tarafından Ġran’ın Londra Büyükelçiliği mevkisine getirtilmiĢtir ve 10 yıl boyunca Londra Büyükelçiliği görevini yerine getirmiĢtir. Bu görevde bulunduğu süre içerisinde Mirza Malkom Han, Ġran için modernizasyon çalıĢmalarına devam ederken, bir yandan da ülkenin ekonomisini aĢağı çekecek olan çeĢitli imtiyazların imzalanmasına neden olmuĢtur.²⁰⁹ Bunlardan birisi 1872 yılında Malkom Han ve Mirza Hüseyin Han Sipahsalar’ın giriĢimleriyle Reuter’a Ġran’daki altın ve değerli taĢlar haricindeki madenlerin iĢletilmesi, gümrük gelirlerinin kontrolü, demiryolu ve tramvay inĢaatının tekeli, madenleri çıkartma hakkı, orman ürünlerinin iĢletilmesi, milli banka (Bank-ı ġahinĢahi), para basma, yollar ve telgraf haklarının 24 yıllığına verildiği antlaĢmadır.²¹⁰ Daha sonra ise ġah’ın üçüncü Avrupa seyahati esnasında Ġskoçya’nın Agusta Ģehrinde iken, Malkom Han tarafından ġah’a Ġran’da bir piyango idaresi kurma fikri sunulmuĢtur. Malkom Han piyango çekiliĢinin kumar sayılamayacağı, bunun sadece eğlencelik bir tür olduğu konusunda ġah’ı ikna etmeyi baĢararak, bu çekiliĢlerin Avrupa günlük hayatında da çok ilgi gördüğünü ve bu sayede de Ġran devlet hazinesinin gelir kazanacağını dile getirmiĢtir. Nihayetinde Malkom Han Ġran’da piyango oyunları ve bilet satıĢı, oyunları organize edecek kumpanyanın kurulması ve bütün Ģans oyunlarının oynanabilmesi hakkını yetmiĢ yıllığına almıĢtır. Malkom Han’ın elde etmiĢ olduğu imtiyaz antlaĢması 20 Temmuz 1889 yılında ġah tarafından imzalanmıĢtır. Fakat Piyango AntlaĢması baĢta ulema ve

208 Hatice Kılıç, İran’ın Modernleşme Sürecinde Osmanlı Devleti’nin Rolü (1848-1923), Marmara Üniversitesi Ortadoğu AraĢtırmaları Enstitüsü BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ġstanbul 2006, s. 66

209 Devebakan, a.g.e. , s. 69

210 Uncu, a.g.m. , s. 47

77

Rusya tarafından büyük bir tepkiyle karĢılanınca 1 yıl sonra iptal edilmiĢtir.²¹¹ Tüm bunlardan sonra, Malkom Han’ın büyükelçilik görevi elinden alınarak, 10 yıl sürecek olan sürgün hayatı baĢlamıĢtır. Malkom Han’ın siyasi kariyeri aslında tam bu noktada baĢlamaktadır. Devlet erkanı ile iliĢkilerinin bozulması üzerine radikal ve reformist muhalif gardına iyice bürünerek, Ġran’ı modernize etmek ve ġah rejimine karĢı gerekli çalıĢmalarını yürütme fırsatı bulmuĢtur. Onun en büyük baĢarısı Ģüphesiz ki Londra’da çıkarmıĢ olduğu Kanun gazetesidir. Daha öncede bahsedildiği üzere, Londra’da Farsça olarak yayımlanan Ġran inkılabının ihyası, edebi ve siyasi yeniden doğuĢunun asıl kaynağı olarak gösterilen²¹² Kanun gazetesi, ademiyat anjomanlarının tartıĢmalarının bir nevi uzantısıdır. Kanun gazetesinde anayasal hükümet ile ilgili onların fikirleri de yer almaktadır. Esasen gazetenin temel amacının, Ġran’da hukuk kavramının anlaĢılmasını sağlamak ve hukuku destekleyecek anayasal bir yapının inĢasını teĢvik etmek olarak belirtilebilir.²¹³ Aynı zamanda, tütün hareketine katılanlara sunulan bir eylem plan ve programı da yer almaktadır. Gazete Ġran’a gizli yollarla sokulmuĢ ve Ġran’ın siyasi-sosyal ve ekonomik anlamda geri kalmıĢlığı ve bunun için Ġran halkını tüm olup bitenlerden haberdar etmek amaçlanmıĢtır. Aslında baĢarılı da olmuĢtur. Çünkü Ġranlılar, ġah’ın Ġngilizlere vermiĢ olduğu tütün imtiyazını Kanun gazetesi ve daha önce de bahsedildiği üzere Ġstanbul’da Farsça olarak yayımlanan Ahtar gazetesi²¹⁴ vasıtasıyla öğrenmiĢlerdir. Bu gazeteler sayesinde onlar, imtiyaza karĢı bir bütün olarak tütün hareketini-protestolarını baĢlatmıĢlardır.

211 Karadeniz, “İran Batılılaşma Hareketinde Mirza Malkum Han’ın Rolü (1833-1908)”, s. 108

212 Nuhoğlu, a.g.m. , s. 87

213 Hassan Bashir, “Qanun and the Modernisation of Political Thought in Iran”, Global Media Journal, Delaware 2009, Vol. 8, issue 14, p. 3

214 Ahtar gazetesi Osmanlıda yaĢanan geliĢmeler dıĢında eğitim, uluslararası iliĢkiler, Ġngiltere ile Rusya’nın Ġran üzerinde var olan etkileri ve Ġran’ın içiĢleri hakkında da toplumu bilinçlendirmekteydi.

Bkz. Abdolvahid Soofizadeh, “Osmanlı ve Ġran MeĢrutiyeti KarĢılaĢtırması “, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c. 7, S. 35, 2014, s. 290

78

Malkom Han’ı diğerlerinden ayıran en önemli özellik ise; onun vasıtasıyla masonik locaların Ġran’da yer edinmesidir. 1860 yılında kurmuĢ olduğu mason locası FeramüĢhane’ye, birçok toplumsal sınıftan üyeler kabul edilmiĢtir. Bu locanın amacı ise, Ġran ġah’ının yetkilerini sınırlandıracak yenilikçi fikirlerin ülkenin her yerine yayılmasını sağlamaktır. Fakat 1 yıl sonra ġah tarafından FeramüĢhane’nin kapatılmasıyla onlar Ademiyat locası etrafında birleĢmiĢlerdir. Malkom Han’ın ülkede hedef aldığı diğer bir grup ise aslında onun localarına bazı reformist ulema da üye olmasına rağmen muhafazakar ulemadır. Zira ulema Malkom’u ve FeramüĢhane’nin çalıĢmalarını din dıĢı bulmuĢ ve suçlamaları bu yönde olmuĢtur. Malkom Han’ın Kanun gazetesinde ġii ulemaya bakıĢ açısı BeheĢti’nin eserinden naklen Ģu Ģekilde ifade edilmiĢtir: Malkom Han’a göre Ġran’daki diğer bir mesele de hakimiyet meselesidir. ġii inancının en önemli sorunlarından birisi imamettir. Yani, o aslında Sünnilikle ġiiliği kıyaslamıĢtır. Sünni dünyasında Osmanlı padiĢahının üstünde herhangi bir mutlak güç otoritesi yoktur. Fakat Ġran’da durum kabul edilen mezhepten ötürü farklıdır. Bilindiği gibi Ġran’da yönetim ve Ģahlar gasıp sayılmaktadır. Bundan ötürü de Ġran’da iki hükümet vardır. Bunlardan ilki meĢru hükümettir ki bu din ulemasıdır. Ġkincisi ise gasp hükümetidir ki buna da zulüm hükümeti denilir.²¹⁵

Fakat pragmatist bir bakıĢ açısına sahip olan Mirza Malkum Han, Ġran coğrafyasında ulemanın önemini ve toplumsal gücünü çok iyi biliyordu. Bu doğrultuda söylemlerini ulemaya karĢı daha ılımlı bir Ģekilde dile getiriyordu. Zira Ġran ulemasını tütün protestolarında, emperyalist batılı devletlere karĢı tüm sınıflarla iĢ birliği içerisinde görmekteyiz. Aynı zamanda modernizmin temsilcisi Malkom Han ile emperyalist batının kıskacında olan Ġslam ve doğu dünyasını, Panislamist

215 BeheĢti SiriĢt, “Revanet ve Teamol Seyyid Cemaleddin Esd’abadi Ba Mirza Malkom Han Nazım’ud-Devle ve Asare An Der Tehevvulate Siyasi Zemane”, Fasılname-i İlmi Pejuhişi Tarih, Sal 3., ġumare 10, s. 44

79

yaklaĢımlarıyla tek vücut halinde birleĢtirmeye çalıĢan ünlü düĢünür Cemaleddin Afgani arasında birçok noktada fikri ortaklık mevcuttu.

Malkom Han’ın dini felsefesi ise; bütün dinlerin bir olduğunu iddia edip, akıl ve hümanizm etrafında ĢekillenmiĢtir. Hatta Malkom Han, Ademiyat olarak adlandırdığı yeni bir din kurduğunu iddia etmiĢtir ve bu dinin üye sayısının da otuz bin civarında olduğunu belirtmiĢtir.²¹⁶ Bu topluluğun üyeleri Adem olarak adlandırılmakla beraber, Malkom Han bu topluluğun bir nevi nizamnamesi olarak Usul-i Ademiyat adlı bir eser de kaleme almıĢtır. Malkom Han’ın siyasi kimliği de Ġran’da büyük tartıĢmalara neden olmuĢtur. O, anayasacı fikir anlayıĢıyla sürekli kanun ve hukuk kavramalarına vurgu yapmıĢtır. Ġstanbul’da sürgünde bulunduğu yıllarda (1863-1871), meĢrutiyet tartıĢmalarına yakından Ģahit olan Malkom Han, Ġran’ı içinde bulunduğu çıkmazdan çıkaracak olan Ģeyin meĢrutiyet olduğunu dile getirmiĢtir. Aynı zamanda Malkom Han birçok ülkede bulunmasından dolayı bu ülkelerin siyasi ve sosyal reformlarını yakından takip etme fırsatını elde etmiĢtir. Bazı reformcularla tanıĢma fırsatını da elde edip, onlardan etkilenerek yaklaĢık iki yüze yakın eser kaleme almıĢtır. Eserlerinde çoğunlukla Avrupa’nın reformlarından ve her noktada Avrupa’nın ilerlemesinden bahsetmiĢtir.²¹⁷ Önemli bazı eserleri ise Ģunlardır: Akval-i Ali, Gülistan, Külliyat-ı Melkum, Mebde-i Terakki, Şeyh ve Vezir, Nemune-yi Hattı Ademiyyet, Mecmu’a-yi Asar-i Mirza Melkum Han, Detfer-i Tanzimat, Defter-i Kanun, Meclis-i Tanzimat, İştiharname-i Ulya-yı Ademiyet ve Medeniyet-i İran, Usul-i Terakki, Hazine-i Maliye-i Devleti Osmani, Nida-yı Adalet, Politika-yı Devlet, Mürur-u Türkman, Politik-i Rus ve

216 Hamid Algar, Mirza Malkum Khan: A Biographical Study in Iranian Modernism, London 1973, s. 49

217 Uyar, a.g.e. ,s. 113

80

der İran, Usul-u Ademiyet, Miftah, Tevfik-i Emanet, Şeyh ve Vezir, Numune-i Hutut-u Ademiyet...²¹⁸

Sonuç olarak Malkom Han hakkında diyebiliriz ki, O Ġran’ın modernizasyon çalıĢmalarında yer almıĢ ve yazmıĢ olduğu eserlerde de Ġran’ın tümden yenileĢmeye ihtiyacı olduğunu dile getirmiĢtir. Mirza Malkom Han için Ġran’da BatılılaĢmanın ilk tutarlı savunucusu denilebilir. Ona göre bir milletin ilerlemesi, geliĢmesi sadece halkın zekasıyla değil, aynı zamanda diğer ulusların deneyim ve bilgileriyle olabileceği yönündedir. Hasan Bashir’den naklen, Mirza Malkom Han tarafından bu konudaki yaklaĢımı Kanun gazetesinde Ģu sözlerle ifade edilmektedir: “Eğer kendi zekanızla ilerlemeyi istiyorsanız o zaman üç bin yıl beklememiz gerekecektir. Avrupalılar telgrafı keşfettiler. Bu vasıta ile Tahran’da telgrafı kolayca kurduğumuz gibi, onların emrini de almalıyız”.²¹⁹

Kanun gazetesindeki makaleleri Ġran toplumunda büyük yankı uyandırmıĢtır. O, yayımlamıĢ olduğu Kanun gazetesinde parlamenter hükümet kavramını ifade eden ilk kiĢidir.²²⁰ 1906-1908 Ġran MeĢrutiyet hareketine katılanların çoğu Kanun gezetisinden etkilenen okuyucular arasından çıkmıĢtır. Malkom Han sayesinde ilk masonik localar Ġran’da açılmıĢtır. Akıllarda acaba onun Ġngilizler tarafından araç olarak kullanıldığı sorusu da yatmaktadır. Esasen yayımlamıĢ olduğu Kanun gazetesinde Ġngilizlere verilen tütün imtiyazını ağır dille eleĢtirmesine rağmen, Reuter ve piyango imtiyazı antlaĢmalarının Malkom Han’ın teĢvikleriyle imzalandığı da bilinmektedir. Özellikle Reuter imtiyazı Ġran’ın ekonomisini olumsuz etkileyen imtiyazlardan olmasına rağmen... Maalesef ki bu sorulara net bir Ģekilde cevap verememekle beraber, kurmuĢ

218 Karadeniz, “İran Batılılaşma Hareketinde Mirza Malkum Han’ın Rolü (1833-1908”, s. 106, Algar, “Mirza Melkum Han (1833-1908)”, s. 165-166

219 Bashir, a.g.m. , s. 17-18

220 Shiva Balaghi, “Constitutionalism and Islamic Law in Nineteenth-Century Iran: Mirza Malkum Khan and Qanun”, Human Rights with Modesty: The Problem of Universalism, Netherlands 2004, s. 328

81

olduğu mason locaları nedeniyle de böyle bir olasık ihtimalinin her zaman akıllarda yer edeceği de söylenebilir.