Nasırüddin Şah’ın Birinci Avrupa Seyahati ve Sonuçları

25 Temmuz 1872 yılında Baron Julius de Reuter’e verilen imtiyazdan sonra Nasırüddin ġah, Avrupa ve Osmanlı Devleti’ne seyahatlere baĢlamıĢtır. ġah yokluğunda ülke idaresi için yetkilerini ġubat 1873 yılında amcası Mutemedu’d-Devle Ferhat Mirza ile Naibü’s-saltana Kamran Mirza’ya bırakmıĢtır. SavaĢ Bakanı vekili olan Mahmud

From Qajar Origins To Early Pahlavi Modernization, Thesis Submitted To The Faculty of The Virginia Polytechnic Institute and State University in Partial Fullfillment of The Requirements For The Degree Of Master Of Arts in Political Science, Virginia 2017, s. 23

62 Melike Sarıkçıoğlu, “Ġran’da Nasereddin ġah ve Muzaffereddin ġah Dönemi’nde (1848-1907) Ġngiltere Rusya ve Fransa’ya Verilen Ġmtiyazlar”, History Studies International Journal Of History, Vol. 5, no., 2, March 2013, p. , 401

63 Cengiz Kallek, “Ġmtiyazat”, TDV İslam Ansiklopedisi, 2000, c. 22, s. 244

24

Han Nasıru’l-Mülk’e de ordunun yürütme yetkisini devretmiĢtir.18 Mart 1873 yılında da bu karar, Ġran resmi gazetesinde yayımlanarak halkın bilgisine sunulmuĢtur.⁶⁴

Nasırüddin ġah 1873 yılında Avrupa’ya yaptığı ilk seyahat programını Avusturya, Rusya, Ġngiltere, Fransa, Belçika, Almanya ve Osmanlı Devleti’ne gerçekleĢtirmiĢtir.⁶⁵ ġah bu seyahatleri sırasında çeĢitli silah fabrikaları, deniz üsleri ve savaĢ gemilerini gezip gördükten sonra 1873 yılında II. Abdülhamid ile görüĢmesini tamamlayıp Tahran’a geri dönmüĢtür.⁶⁶

Nasırüddin ġah’ın seyahati sırasında, sadrazam Mirza Hüseyin Han MuĢiru’d-Devle aleyhine Ġran’da bazı kesimler tarafından ayaklanmalar çıkarılmıĢtır.⁶⁷ Mirza Hüseyin Han MuĢiru’d-Devle 1858 yılında Ġstanbul’da elçilik görevinde iken edinmiĢ olduğu tecrübeleri sayesinde Ġran devlet yönetimin bazı kademelerinde ıslahatların yapılması gerektiğini savunmuĢtur. Nasırüddin ġah’ı da bu doğrultuda yönlendirmiĢtir.

Fakat gerek devlet kademesinden gerekse ulemadan Mirza Hüseyin Han MuĢiru’d-Devle’ye karĢı tepkiler çoğalmıĢtır.⁶⁸ MuĢiru’d-Devle aleyhine yönelik ayaklanmaları oluĢturan kesim üçe ayrılır. Birinci gruptakiler; Reuter imtiyazı sayesinde Ġngilizlerin Ġran üzerinde baskı ve egemenlik kuracağını söyleyen dini liderlerdi. Liderleri Hacı Molla Keni olan bu grup MuĢiru’d-Devle’yi, Reuter imtiyazının sorumlusu olarak görmekteydiler. Ġkici grupta; kendi çıkarlarının ve iĢlerinin önünde MuĢiru’d-devle’yi büyük bir engel olarak gören Ģehzadeler ve saray ileri gelenleri vardı. Üçüncü grup ise;

67 James A. Bill, “Modernization and Reform From Above: The Case of Iran”, The Journal of Politics, vol. 32, no. 1, February 1970, p. 22

68 Mikail Devebakan, İran’ın Modernleşme ve Meşrutiyete Geçiş Sürecinde Önemli Bir Aktör:

Mirza Malkum Han (1833-1908), Tokat GaziosmanpaĢa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Tokat 2018, s. 27

25

Ġngilizlere karĢı verilen imtiyazlara karĢı Rusya’yı destekleyen kesimdir. Bu kesim, Reuter ile pazarlık eden MuĢiru’d-Devle’nin gücünü kırmak için çalıĢmıĢtır.⁶⁹ ġah’ın Ġran’a dönmesinden önce bu muhalif grup, MuĢiru’d-Devle’ye karĢı ayaklanıp; onu dinsizlik, ahlaksızlık ve Avrupa yanlısı olmakla suçlamıĢlardır.⁷⁰ Ayaklanmalar sırasında ġah’ın seyahati sırasında ülke idaresi için yerine bıraktığı amcası Mutemedu’d-Devle Ferhat Mirza da muhalif cephenin yanında yer almıĢtır.

Mutemu’d-Devle ġah’a ülkedeki durumu bildiren ve her geçen gün daha da kötüye gittiğini anlatan telgraflar çekmiĢtir. Aynı Ģekilde Ģehzadeler de ġah’a durumu bildirmiĢlerdir. Kendilerinin Saltanat Çiftliğine yerleĢmek zorunda kaldıklarını, eğer ki ġah’ın Tahran’a sadrazam MuĢiru’d-Devle ile gelmesi durumunda isyanların büyüyeceğini ve kendilerinin de Ġran’ı terk edeceklerini bildirmiĢlerdir. Bu baskılar sonunda ġah çaresiz kalarak, sadrazamı istifaya zorlamıĢtır ve onun istifasını kabul edeceğini Mutemu’d-Devle’ye iletmiĢtir.⁷¹

Bundan sonra ġah, MuĢiru’d-Devle’nin yerine Müstevfi Memalik’i sadrazam olarak atamıĢtır. MuĢiru’d-Devle ise bundan sonra DıĢiĢleri Bakanı olarak görevine devam etmiĢtir.⁷²

YaĢanan bu olayların ardından Nasırüddin ġah, ayaklanma çıkaran ve halkı tahrik eden muhaliflerin yakalanması ve cezalandırılması için emir vermiĢtir. Tüm bu kaos ortamına rağmen ġah, aynı zamanda batının yenilikçi hareketlerini Ġran’da uygulamaya kararlı idi. O Avrupa’da gördüğü parlamento ve millet meclisinden

69 Ceren Uçar, “A Tale of Two Railways and The Reuter Family”, Middle Eastern Studies, 55: 1, 2018, s. 24.

70 Soner ĠĢimtekin, “Nasıruddin ġah Kaçar’ın Avrupa Seyahatleri ve Ġran Üzerindeki Sonuçları”, Nüsha (Şarkiyat Araştırmaları Dergisi), S. 31, Ankara 2010/II, s. 177

71 ĠĢimtekin, a.g.m. , s. 177

72 Bill, a.g.m. , s. 23

26

etkilenerek bir danıĢma meclisi kurma çalıĢmalarına baĢlamıĢtır.⁷³ Fakat bu Avrupa parlamentoları Ģeklinde değil de, bakanların görüĢü altında devletin bir danıĢma merkezi olarak kurulacaktı. Nasırüddin ġah danıĢma meclisi kurma düĢüncesini bakanlarına bildirdikten sonra, Reuter imtiyazına yapılan itirazların artması neticesinde Reuter antlaĢmasını tekrar gözden geçirme kararına varmıĢtır. Yapılan incelemeler sonucunda ise ġah Reuter imtiyazının iptaline karar vermiĢtir. ⁷⁴Ġki taraf arasında imtiyazın iptali konusunda yaĢanan sıkıntılara rağmen Ġran DıĢiĢleri Bakanı MuĢiru’d-devle 5 Ekim 1873’te iptal kararını ilan etmiĢtir ve Reuter Ġran’a 40.000 sterlin (yaklaĢık 100.000 Ġran tümeni) tazminat ödemek zorunda kalmıĢtır.⁷⁵ Ġmtiyazın iptali ile ilgili iki taraf arasındaki ihtilaflar uzun yıllar sürmüĢtür. Fakat Reuter tarafından ödenen 40.000 sterlin daha sonra Ġran Devleti’nden geri alınacaktır. ġöyle ki 1872 yılında Reuter’a verilen imtiyaz antlaĢmasının içerisinde gizli olarak bulunan bir maddede kendisine Ġran’da banka kurma yetkisi verilmiĢtir.⁷⁶ Bu hususa binaen 1890 yılında Baron de Reuter’in oğluna daha geniĢ kapsamlı imtiyazlar sağlanarak, bazı madenlerin hissedarlığı ve banka kurabilme yetkisi verilecektir. Reuter’in oğlu verilen bu haklar ile Bank-ı ġahinĢah’ı (Ġran’ın Ġmparatorluk Bankası) kuracaktır. Bu Ģekilde babasının Ġran Devleti’ne ödemiĢ olduğu 40.000 sterlini geri alacaktır.

73 Velayeti, a.g.e. , s. 125-127

74 Willem Floor, “Concessions”, Encyclopedia Iranica, Vol. VI, Fasc. 2, pp. 119-122 http://www.iranicaonline.org/articles/concessions#pt2

75 Nikki Keddie, Mehrdad Amanat, “Iran Under The Later Qajars, 1848-1922”, The Cambridge History of Iran From Nadir Shah to The Islamic Repuclic, Vol. 7, Cambridge University Press 2008, s. 188

76 Geoffrey Jones, “The Imperial Bank of Iran and Iranian Economic Development, 1890-1952”, London School of Economic Businrss and Economic History, Vol. 16, Second Series, 1987, s. 70

27

Reuter imtiyazının iptal edilmesiyle beraber Nasırüddin ġah’ın Avrupa’ya olan ilk seyahatin Ġran üzerindeki etkisi, Avusturya’dan Ġran’a uzmanlar getirtilerek posta ve darphane teĢkilatlarının kurulması, ülkede güvenliği sağlamak için baĢta Tahran olmak üzere her bir noktada karakolların kurulması Ģeklinde vuku bulmuĢtur.⁷⁷