Herat Meselesi

Ġngiltere’nin bu dönemdeki Ġran ve Afganistan politikası, bu iki devletin Hindistan güzergâhında bulunmasından ötürü Ġran ve Afganistan’a sahip olma isteğinden kaynaklanmaktadır. Bölgedeki olası Rus tehdidinin her zaman farkında olan Ġngiltere’nin amacı, yeni ticaret yolları açmak ve Hindistan’ın kuzey bölgesinden

95 Abdullah Müstevfi, Şerh-i Zendegari-yi Men ya Tarih-i İçtimai ve İdari-yi Devre-i Kacariye, Tahran 1371, s. 87

34

gelebilecek olası Rus saldırısına karĢı bu politikalar doğrultusunda Afganistan’a çeĢitli seferler düzenlemiĢtir.⁹⁶

1851 yılında Herat hâkimi Yar Muhammed Han’ın ölmesiyle yerine oğlu Seyyid Muhammed Han geçmiĢtir. O, Kabil hükümetine bağlanmak yerine Nasırüddin ġah’ın himayesini kabul etmiĢtir.⁹⁷ Seyyid Muhammed Han’ın Nasırüddin ġah’a bağlılığını bildirmesiyle Ġngiltere, bu durumdan rahatsız olup, Ġngiltere’nin Tahran elçisi Michael vasıtasıyla Ağa Han Nuri’ye baskı yapılarak 1853 yılında Ġran’ın Herat’a müdahale etmeyeceğine dair bir mukavele imzalatılmıĢtır. Bu mukaveleye göre; Ġran, Herat’a karĢı herhangi bir faaliyette bulunmayacak, Kandehar, Kabil ve Afganistan’dan Herat’a karĢı herhangi bir saldırı durumunda Ġran, Herat’ı savunacaktır. Ġngiltere ise herhangi bir saldırı durumunda Herat’a müdahalede bulunmayacaktır.⁹⁸ Mukavele imzalandıktan sonra ġah; Ġngiltere’nin Dost Muhammed Han’ı destekleyip, tüm Afganistan’ı ele geçirmesine yardımcı olmasıyla Herat’ı almak için çoktan harekete geçmiĢtir. Fakat Ġngiliz destekli Dost Muhammed Han kuvvetlerinin Herat’a girmesiyle Ġran ordusu Herat’tan çekilmek zorunda kalmıĢtır. Bunun üzerine Nasırüddin ġah, takviye kuvvetlerle beraber Horasan valisi Murat Mirza’yı tekrar Herat’a göndermiĢtir. ġah’ın ordusu Herat halkı tarafından büyük coĢkuyla karĢılanmıĢtır. Bunun üzerine Ġngiltere, bunun 1853’te imzalanan senet Ģartlarına aykırı olduğu gerekçesiyle ve Ġran’ın Herat’tan ayrılması için siyasi-askeri manevralara giriĢerek 1856 yılında Ġran’a karĢı savaĢ ilan etmiĢtir.⁹⁹ Ġngiliz donanması 1856 yılında Basra Körfezi’ne gelmiĢtir.

Ardından Ġngilizler tarafından Harg adası iĢgal edilmiĢtir. General James Outram

96 General Petr Chikhachev, “Memorandum on Possible Russian Expeditions To India, May 1854”, Great Power Rivalry in Central Asia, C. 1, London 2006, s. 2

97 Orhan Yazıcı, Modern Afganistan’ın Kuruluşu 1834-1922, Malatya 2011, s. 63

98 Yılmaz Karadeniz, “Ġngiltere’nin Ġran-Afganistan Politikası (1848-1870)”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, S. 11, Diyarbakır 2008, s. 125

99 Hüseyin ġeyhanlıoğlu, “18. Yüzyıldan Günümüze Kadar Afganistan’ın Jeostratejik Önemi”, T. C.

Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı Avrasya Etüdleri, S. 34, (2008/2), Ankara 2014, s. 65

35

komutasındaki Ġngiliz ordusu BuĢehr’e doğru harekete geçmiĢtir. Ġngilizlerin Ġran içlerine doğru hızla ilerlemeye baĢlaması üzerine Nasırüddin ġah, savaĢı daha fazla göze alamayarak Rusya ve Fransa’nın arabulucuk tekliflerini kabul etmiĢtir. Bunun üzerine Ferah Han Ġstanbul’da Ġngiliz elçi Stratford Radcliff ile müzakerelere baĢlamıĢtır. Ġngiltere tarafından antlaĢma Ģartları olarak; Ġran kuvvetlerinin Herat’tan çekilmesi, Ġngiltere’ye Herat üzerinde müdahale hakkı tanınması ve Sadrazam Aga Nuri’nin görevden alınması öne sürülmüĢtür. Fakat bu antlaĢma Ģartları Ġran tarafından reddedilmiĢtir. Bu kez devreye arabulucu olarak Fransa’nın da girmesiyle, tekrar görüĢmeler baĢlamıĢtır. Yapılan uzun görüĢmeler sonunda ise 1857 yılında Ġran ve Ġngiltere arasında Paris AntlaĢması imzalanmıĢtır.¹⁰⁰ Böylece Herat’tan Basra Körfezi’ne kadar olan bölge Ġngiliz etkisi altına girmiĢtir.¹⁰¹ AntlaĢmanın Ģartlarına göre; Ġran kuvvetleri Afganistan topraklarından çekilecek, Afganistan ve Herat’ ta ġah adına hutbe okutulmayacak ve sikke basılmayacaktır. Ġran, Afganistan’ın içiĢlerine müdahale etmeyecek ve Afganistan ve Ġran arasında oluĢabilecek herhangi bir soruna derhal Ġngiltere müdahale edecektir. AntlaĢma gereği Ġngiltere ise; KeĢa ve Hürmüz Adaları’nı ve antlaĢmadan önce iĢgal ettiği toprakları Ġran’a bırakacaktır.¹⁰² Yine antlaĢma gereği Ġngiliz askerinin girdiği Huzistan, Muhammere ve Ahvaz gibi Ġran topraklarından Ġngiliz askerleri çekilecek ve alınan esirler de serbest bırakılacaktır.

Yapılan antlaĢma maddeleri incelendiğinde; Herat meselesinin ortaya çıktığı süreçte ve Ġran’ın Herat’ı iĢgal etmesi sonrasında Ġngiltere’nin Ġran’a sunduğu Ģartların, Ġran tarafından kabulünden baĢka bir Ģey olmadığı anlaĢılmıĢtır. Bunun sonucunda da

100 Evren Küçük, “Türkiye’nin Arabulucu Rolü: Ġran-Afganistan Sınır Hakemliği”, Tarih Okulu Dergisi (TOD), S. XXXIV, Yıl 11, Haziran 2018, s. 810

101 Gökhan Bolat, “Ġngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya SavaĢı Sırasında Osmanlı Devleti Ve Ġran Arasındaki UlaĢım Yolları”, The Journal Of Academic Social ScienceStudies, Vol. 6, Issue 3, March 2013, s. 1070

102 Abdurrıza HuĢeng Mehdevi, Tarih-i Revabıt-ı Harici-yi İran, Tahran 1379, s. 277

36

artık sadece Afganistan ve Hindistan bölgelerinde değil, Ġran’da da Ġngiliz etkisinin artacağı belirli olmuĢtur.¹⁰³

Paris AntlaĢması’nın imzalanmasından sonra Ġngiltere, Ġran’ın önemli merkezlerinde konsolosluklar açmıĢtır ve Murray Tahran elçisi olarak görevlendirilmiĢtir. Sadrazam Aga Han Nuri görevden alınmıĢtır. Burada Ġngiltere’nin Ġran’ın içiĢlerine müdahalesini bir kez daha görebiliriz. AntlaĢmanın imzalanmasında büyük payı olan Ferah Han Paris’te Ġran elçiliğini açtıktan sonra 1859 yılında Ġran’a dönerek sadrazamlık görevine getirilmiĢtir. ¹⁰⁴ Sadrazam değiĢikliğiyle beraber, Ġran üzerinde Ġngiliz etkisi daha da artmıĢtır. 1870 yılında Frederic Goldsmith, Afganistan ve Belucistan sınırı ile ilgili antlaĢma yapmak için Ġngilizler tarafından Ġran’a gönderilmiĢtir. 1890 yılında Ġngilizlere tüm tütün ekim-alım-satım tekelini içeren tütün imtiyazı verilmiĢtir. Ayrıca Ġran’ın güneyindeki telgraf hattının kurulumu ve iĢletilmesi de Ġngiliz Goldsmith’e verilmiĢtir. Goldsmith Ġran’daki nüfuzundan da yararlanarak Belucistan’la ilgili sınır hattının çizilmesi için ġah ile müzakereler yapmıĢtır. Ardından 1896’da Ġngiliz mühendisler masa üstünde bir harita çizmiĢlerdir. Fakat ġah’ın bu esnada (1896) ölümüyle harita ve sınır çalıĢmaları sonuçsuz kalmıĢtır.¹⁰⁵ Tüm bunlarla Ġngiltere’nin Ġran’a kurmuĢ olduğu siyasi-ekonomik baskı artmıĢtır.