Türkiye’deki Altın Piyasaları

Türkiye’de dünyadaki örneklerinde olduğu gibi altın piyasaları tezgahüstü (serbest) piyasalar, spot piyasalar ve türev piyasalar olmak üzere üç ana başlıkta incelenmektedir.

3.4.3.1. Tezgahüstü Altın Piyasaları

Bilindiği üzere tezgahüstü piyasalar organize olmayan ve herhangi bir çatı altında toplanmayan piyasalardır. Türkiye’de de altın alım-satım işlemlerinin önemli bir kısmı bu kurulları yazılı olmayan piyasalara gerçekleştirilmektedir. Bu bakımdan organize piyasalarda yapılmayan işlemlerin tezgahüstü piyasalarda yapıldığını söylemek mümkündür.

Altına dayalı yapılan tezgahüstü işlemlerinin oluşturduğu piyasa Türkiye’de “Serbest Altın Piyasası” olarak adlandırılmaktadır. Serbest Altın Piyasası’na ilişkin verilerin tezgahüstü piyasaların tanımı gereği ölçülebilir nitelikte olmaması nedeniyle bu piyasanın büyüklüğü hakkında kesin sonuçlara ulaşmak oldukça zordur. Bununla birlikte Türkiye’de altının yaygın kabul gören bir varlık olması nedeniyle Serbest Altın Piyasası’nın da oldukça yaygın kullanılan bir piyasa olduğunu söylemek mümkündür (Menase, 2009: s.147).

3.4.3.2. Spot Altın Piyasaları

Türkiye’de altın piyasaları uzun yıllar tezgahüstü şekilde faaliyette bulunmuş ve ithal edilen altından organize bir yapıdan ziyade bireysel girişimler tarafından Türkiye’ye sokulmuştur. 1995 yılında İstanbul Altın Borsası’nın kurulması ile birlikte Türkiye’de spot altın piyasalarına ait işlemler İstanbul Altın Borsası’nda gerçekleştirilmeye başlanmıştır.

İstanbul Altın Borsası teşkilat yönetmeliğinde başlıca işlevini; “Teşkilatlı bir kurum kimliğinde likidite sağlamak, kıymetli maden işlemlerinde referans fiyatı

belirlemek, başta altın olmak üzere kıymetli madenlere dayalı yatırım araçları vasıtasıyla finansal ürün yelpazesini genişleterek ulusal ve uluslararası piyasalara entegrasyonu sağlamaktır.” şeklinde tanımlamaktadır.

İstanbul Altın Borsası, Altın Piyasası’nın ve bu piyasada gerçekleşen işlemlerin özellikleri aşağıdaki gibi belirtmektedir;

 Piyasa ‘da Hazine Müsteşarlığı’nın Altın Standartları Tebliği ile belirlenen uluslararası rafinerilerden çıkışlı 995/1000 ile 999.9/1000 saflıktaki altınlar işlem görebilir.

 İşlem gören altınlar 1gr, 10 gr, 50 gr, 100 gr, 250 gr, 500 gr, 1000gr, 12,5 kg ile 350 ons (10, 88622 kg) ve 430 ons (13,37450 kg) arasındaki standart külçelerden oluşur.

 Piyasada TL/gr ve ABD Doları/ons cinsinden işlemler gerçekleşir.

 Piyasada işlemler sabah 11.00 – 13.00 saatleri ile öğleden sonra 15.00 – 16.30 saatlerinde olmak üzere iki seansta gerçekleşir.

 Piyasada TL/gr cinsinden işlemler aynı gün valörlü, ABD Doları/ons cinsinden işlemler ise aynı gün (T+0), ertesi gün (T+1) ve iki iş günü (T+2) valörlü olarak gerçekleştirilebilmektedir. İkinci seansta gerçekleştirilen işlemlerin takası ertesi gün birinci seansın takası ile birlikte yapılır.

 En küçük fiyat hareketi TL/gr cinsinden verilen emirlerde 100 TL, ABD Doları/ons cinsinden verilen emirlerde ise 5 centtir.

 Verilen emirlerde at limit 5 kg’dır. Bu miktarın üzerindeki emirler 1 kg ve katları olarak değişir.

 Piyasa üyelerinin satın alabilecekleri ve satabilecekleri altın miktarı Borsa Takas Merkezi’ne teslim ettikleri altınların yirmi katı ile sınırlıdır.

Yukarıda belirtilen esaslara göre işleyen İstanbul Altın Borsası’nda oluşan altın fiyatları ve bu fiyatların seyri aşağıdaki tablo ve grafikte ayrı ayrı gösterilmiştir.

Tablo 18. Yıllar İtibariyle İstanbul Altın Borsası Altın Fiyatları (2005-2013, TL/kg) Yıl AOF* (TL) 2005 18533,33 2006 28843,86 2007 28085,56 2008 36171,78 2009 50119,56 2010 60076,55 2011 96991,14 2012 97429,67 2013 93645,05 *Ağırlıklı Ortalama Fiyat

Kaynak: İstanbul Altın Borsası verileri kullanılarak hazırlamıştır.

Grafik 10. Yıllar İtibariyle İstanbul Altın Borsası Altın Fiyatlarının Seyri (2005-2013, TL/kg)

Spot piyasalar arz edilen altının ithal edildiği İstanbul Altın Borsası’nda faaliyet gösteren şirketlerin yıllar itibariyle toplam altın ithalatı ve işlem hacmi aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Tablo 19. Yıllar İtibariyle İstanbul Altın Borsası Altın İthalatı ve İşlem Hacmi (2005- 2013, Ton)

Yıl İthalat (Ton) İşlem Hacmi (Ton)

2005 269.489 328.752 2006 192.720 247.490 2007 230.796 330.210 2008 165.936 337.029 2009 37.592 226.628 2010 42.490 121.620 2011 79.704 195.92 2012 120.780 254.24 2013* 28.617 2.297 *Şubat 2013 itibariyle.

Kaynak: İstanbul Altın Borsası verileri kullanılarak hazırlamıştır.

3.4.3.3. Türev Altın Piyasaları

Türev piyasaların Türkiye’de uygulanmasında en çok kullanılan finansal enstrümanlar vadeli işlemler ve futures işlemleridir.

Vadeli işlemler, belirli tutardaki standart bir malın, finansal göstergenin, menkul kıymetin veya yabancı bir paranın işlem anında belirlenmiş olan fiyattan, belirli bir yerde ve belirli bir tarihte satılmasını veya satın alınmasını öngören alım- satım anlaşmalarıdır. Piyasa katılımcılarının fiyat değişimleri ve diğer risklerden korunma istekleri vadeli işlem piyasalarına duyulan ihtiyacı ortaya çıkarmıştır (Dönmez, 2002: s.1).

Futures işlemler, Standart miktar ve kalitedeki finansal bir varlığı önceden belirlenmiş olan bir fiyattan, ileriki bir tarihte teslim etmeye ya da almaya yönelik yasal işlemlerdir. Futures işlemler organize borsalarda işlem görür ve standart sözleşmelerdir. Futures sözleşmelerde alıcının almış olduğu pozisyon uzun (long)

pozisyon, satıcının almış olduğu pozisyon ise kısa (short) pozisyon adını almaktadır (Aydeniz, 2008: s.132). Futures işlemleri aşağıdaki amaçlarla kullanılmaktadır;

 Riskten korunma,  Spekülasyon,

 Arbitraj. (Piyasalar arasındaki fiyat dengesizliklerinden yararlanarak risksiz kar elde etme)

Altının futures işlemleri literatürde mala dayalı futures işlemleri olarak adlandırılmaktadır. Mala dayalı futures işlemleri, belirli nitelikteki ürünlerin belirli bir fiyattan belirli bir tarihte teslimatının yapılmasını sözleşmeye bağlayan işlemlerdir. Türkiye’de altına dayalı futures işlemleri, Vadeli İşlemler Borsası’nda gerçekleştirilmektedir.

2005 yılında kurulmuş Vadeli İşlemler Borsası’nda (VOB) işlem gören sözleşmeler aşağıdaki gibidir.

Tablo 20. Vadeli İşlemler Borsası’nda İşlem Gören Sözleşmeler

Sözleşme Açıklaması

VOB - İMKB 30 İMKB 30 Endeksine dayalı VİS VOB - İMKB 100 İMKB 100 Endeksine dayalı VİS

VOB - DİBS 91 91 günlük Hazine Bonosu fiyatına dayalı VİS VOB - DİBS 365 365 günlük Hazine Bonosu fiyatına dayalı VİS VOB - G- DİBS Gösterge DİBS'lerin fiyatına dayalı VİS VOB – TLDolar USD/TL paritesine dayalı VİS

VOB – TLEuro EUR/TL paritesine dayalı VİS VOB – Anadolu Kırmızı

Buğday Anadolu kırmızı sert baz kalite buğdayın fiyatına dayalı VİS VOB - Egepamuk Ege Standart 1 baz kalite pamuğun fiyatına dayalı VİS

VOB – Altın 995/1000 saflıkta rafine edilmiş külçe altının fiyatına dayalı VİS Kaynak: Vadeli İşlemler Borsası

2005 yılında Vadeli İşlemler Borsası kurulduk sonra 2006 Mart ayında ilk altın futures işlemleri gerçekleştirilmiştir. O tarihten bu yana yapılan altına ilişkin futures işlemlerine ilişkin bilgileri aşağıdaki gibidir.

Tablo 21. Yıllar İtibariyle Vadeli İşlemler Borsası Altın Futures İşlemleri (2006-2013)

Yıllar Sözleşme Adedi İşlem Hacmi (TL) TL/Adet

2006 1.705 5.020.696 2945 2007 81 227.018 2802 2008 21.641 84.926.183 3924 2009 118.347 593.852.744 5017 2010 63.794.051 430.699.029.138 6751 2011 74.077.544 438.248.575.051 5916 2012 62.266.756 402.880.207.524 6470 2013* 8.851 39.560.535 4469 *Şubat 2013 itibariyle.

Kaynak: Vadeli İşlemler Borsası verileri kullanılarak hazırlanmıştır.

Görüldüğü üzere altın futures sözleşmelerinin adedi yıllar itibariyle artış göstermektedir. Bu artışa bağlı olarak da yapılan toplam işlem hacmi de her geçen yıl artmaktadır. Bir diğer gösterge de sözleşme başına düşen işlem hacmidir. Sözleşme başına düşen işlem hacminde de artış gözlemlenmektedir. Bu durum altın futures piyasalarının her geçen gün kullanımın ve değerinin arttığının bir göstergesidir.

4 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM – KÜRESEL FİNANSAL KRİZİN TÜRKİYE

ALTIN SPOT VE FUTURE PİYASALARINA ETKİSİNİN EKONOMETRİK MODELLER YARDIMIYLA İNCELENMESİ

Altın, arzı sınırlı olmasına rağmen bu tezin önceki bölümlerinde ele alınan nedenlerden dolayı her dönemde talep edilen bir değer saklama ve yatırım aracıdır. Özellikle kriz dönemlerinde güvenli bir liman olarak tercih edilen altının işlem gördüğü piyasalar son yaşanan küresel finansal krizden de belirli alanlarda etkilenmiştir.