Sürü Psikolojisi

Bir ülkenin kriz potansiyelini ölçme açısından makroekonomik göstergelerinin büyük önemi vardır. İktisadi karar mekanizmaları bu verilerden elde ettikleri bilgiler ışığında yorumlar yaparak rasyonel bir karar verme eğilimindedir. Bu süreçte makroekonomik verilerdeki olumsuz durumların krize neden olabilmesi beklenilen bir sonuçtur. Ancak bazı durumlarda, makroekonomik veriler pozitif bir görünüm sergilese bile, iktisadi karar birimleri bu verileri rasyonel olarak yorumlayamadığından, ani davranışlar sergilerler. Böylesi bir durum davranışın şiddetine göre, kriz ile sonuçlanabilmektedir. Ekonominin dengesinin ne yönde olacağı noktasında net bilgiye sahip olmayan bireylerin veya kurumların sürecin seyrinin beklentiler üzerinden takip ettiği durumlarda, krizlerin çıkması veya spekülatif atakların meydana gelmesinin nedeni “sürü psikolojisidir”.

Bütün iktisadi birimler aynı anda aynı bilgiye sahip olmadığından, diğer iktisadi aktörlerin davranışlarını izlerler. Örneğin bir spekülatörün, otoritelerin veya bankaların finansal durumlarıyla veya kararlarıyla ilgili önemli bir bilgiye sahip olduğunu varsayalım. Buna bağlı olarak portföyünde bir değişmeye giderse, diğer yatırımcılar da bu spekülatörün kendilerinin bilmediği bir bilgiye sahip olduğunu düşünüp, aynı eğilimi gösterirler. Belli bir süre sonra bu katlanarak devam eder (Metinsoy, 2010: s.25). Bu durum iktisadi birimlerin sürü psikolojisi ile hareket ettiklerinin göstergesidir.

Mishkin (2000: s.208), finansal istikrarsızlığı başlatan faktörleri, faiz oranlarındaki artış, banka bilançolarında bozulma, borsada düşüş gibi banka dışı

bilançolarda negatif şoklar ve belirsizlikteki artış olarak belirtmiştir. Buraya kadar anlatılanlar ışığında gelişmekte olan ülkelerde finansal krizlerin nasıl bir yol izlediği aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.

Banka bilançolarında kötüleşme, faiz oranlarında artış, borsada görülen düşüş, belirsizdeki artış ve mali dengesizlik gibi faktörler, finansal krizlerin başlamasında ayrı ayrı etkili olduğu gibi, bu olumsuz gelişmelerden bir kısmı da eş zamanlı olarak meydana gelerek krizin başlamasına neden olabilmektedir.

Şekil 2. Gelişmekte Olan Ülkelerde Finansal Krizlerin İzlediği Yol

Kaynak: Frederic S. Mishkin, The Economics of Money, and Banking, Financial Markets, Addison Wesley, 6.th. ed., 2000, s. 206.

Finansal krizlerin nedenleri kadar finansal krizlerin başlamasından önce bazı göstergeler de ilgililerin dikkatini çekmektedir. Bu göstergeler her ne kadar kötü sonu engelleyemese de etkilerini hafifletmek adına önemli olabilmektedir. Peter

Pauly tarafından yapılan bir analizde birçok ülkede finansal kriz öngörücüsü olarak ele alınabilecek makroekonomik ve finansal değişkenler Meksika ve Güneydoğu Asya ülkeleri bağlamında incelenmiş ve aşağıdaki tablolar oluşturulmuştur (Harris, 1999’dan aktaran Delice, 2003: s.69).

Tablo 1. Finansal Krizler Öncesinde Bazı Makroekonomik Göstergelerdeki Değişiklikler

NOT: X işareti kriz öncesinde söz konusu alanda problem yaşandığını göstermektedir. Tablodaki numaralara karşılık gelen göstergeler şunlardır:

1. Reel döviz kuru,

2. GSYİH artış oranındaki düşüş, 3. Yüksek enflasyon oranı,

4. Faiz oranı farklılığının yüksek olması, 5. Faiz oranı farklılığındaki artış hızı, 6. Yüksek reel faiz oranı,

7. Düşük yurtiçi tasarruf oranı, 8. Büyük ticari açık,

9. Büyük cari hesap açığı,

10. Yabancı portföy yatırımının dolaysız yatırımlara oranının yüksekliği, 11. Kısa vadeli dış borcun yüksekliği,

12. ABD Doları Cinsinden (korunmamış) borcun yüksekliği, 13. Emlak alımlarının sabit yatırımlara oranının yüksekliği,

Tablo 2. Finansal Krizler Öncesinde Bazı Finansal Sektör Göstergelerindeki Değişiklikler

NOT: X işareti kriz öncesinde söz konusu alanda problem yaşandığını göstermektedir. Tablodaki numaralara karşılık gelen göstergeler şunlardır:

14. Yetersiz gözetim,

15. Raporlama ve denetleme prosedürlerinin yetersizliği, 16. Ciddi yapılmayan kredi risk değerlendirmesi,

17. Sınırlı banka rezerv yeterlilikleri,

18. Finansal sektör ve politikacılar arasındaki yakın bağ, 19. Finansal sektörün bölünmüşlüğü,

20. Yüksek oranda geri dönmeyen krediler, 21. İsteksiz yapılan hesap kapamalar/birleşmeler,

22. Yabancı finansal kurumların sisteme girişleri üzerinde kısıtlamalar, 23. Finansal araç portföylerinin gelişmemiş olması,

24. Etkin olmayan kaynak dağılımı.

Yukarıdaki tablolarda, finansal kriz yaşamış bazı ülkelerin krizlerden önceki seçilen bazı göstergeleri incelenmiştir. Söz konusu göstergeler tam bir kesinlik belirtmese de finansal krizlerden önce bazı makroekonomik göstergelerin, krizin başlayacağı ile ilgili sinyaller verebildiğini anlatmak açısından önemlidir.

Yukarıdaki kapsamlı çalışmaya ek olarak Kaminsky, Lizondo ve Reinhart’ın (1997) krizin öncü göstergeleri üzerine yaptığı çalışmaya da yer vermek faydalı olacaktır.

Kaminsky, Lizondo ve Reinhart’ın yaklaşımına göre, (KLR) her bir değişken analiz edilerek optimal eşik değerleri hesaplanır. Herhangi bir gösterge kritik değerin üzerine çıktığında takip eden 24 aylık süre zarfında bir finansal krizin oluşabileceği ihtimalini ifade etmektedir. Göstergelerdeki değişmeler bir yıl önceki değerleri göz önüne alınarak hesaplanmakta ve yüzde olarak değerlendirilmektedir. Göstergelerin herhangi birindeki değişme, kritik değeri %10 ile %20 arasında asıyorsa bu bir kriz sinyali olarak algılanmakta ve gelecek 24 ay içerisinde bir kriz ihtimali öngörülebilmektedir (Karaçor ve Alptekin, 2006: s.243). Bu çalışmaya göre belirlenen kritik değerler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Tablo 3. Kaminsky, Lizondo ve Reinhart’ın Çalışmasına Göre Kritik Değerler

Gösterge Kritik Değer

Uluslararası Döviz Rezervleri (USD) %10 (-)

İhracat (USD) %10 (-)

Dış Ticaret Haddi %11 (-)

Reel Döviz Kuru (%) %10 (+)

Aşırı Reel M1 %17 (+)

M2 Çarpanı %17 (+)

Yurtiçi Kredi/GSYİH %19 (+)

Reel Mevduat Faiz Oranı %15 (+) M2/Brüt Uluslararası Rezervler %10 (+)

Üretim Endeksi %10 (-)

Not: Rakamların yanında yer alan (-) ve (+) işaretleri ilgili değişkene göre artışın mı yoksa azalışın mı dikkate alınacağını göstermektedir.

Yöntem her ne olursa olsun, krizin sinyallerini önceden tespit etmeye yönelik çalışmaların tamamında amaç, bazı değişkenlerin hareketleri üzerinden elde edilecek sinyaller yardımıyla krizleri önceden hissedebilmektir.