EMİR SULTAN VAKIF ESERLERİ
Fotoğraf 4.2. Emir Sultan Tekkesi Hareminin Yıkılmadan Önceki Harabe Hali (Taşkın, 64)
4.4. Emir Sultan Türbes
Müslüman ülkelerinde bazı kişilerin anıt mezarlarına türbe67
denilmektedir. Türbelerin temizlik işleri ve bekçiliğini üstlenen kişilere de türbedâr denilir.68 Türbeler, erken zamanlarda İslâm mimarisinde önemlidir.69
Emir Sultan Türbesi Bursa‟da Yıldırım ilçesinde Emir Sultan mahallesinde yer alır. Emir Sultan türbesi, Emir Sultan‟ın eşi Hundi Fatma Sultan tarafından yaptırılmıştır.
65 Kunter, 56-59.
66
Kunter, 56.
67 Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, 11. Basım, İstanbul 1999, 285. 68 Fehmi Yılmaz, Osmanlı Tarih Sözlüğü, İstanbul 2010,190.
69 Metin Sözen, Türk Mimarisinin Gelişimi ve Mimar Sinan, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1975, 7.
119 Diğer vakıf eserler gibi zamanla yıpranmıştır. İlk olarak, II. Abdülhamid tarafından 1868‟de yaptırılmıştır. Pencerelerden biri üzerinde Sultan Abdülaziz‟in yazdırdığı 18 beyitlik kitabesi bulunuyor. İçeride, ortada Emir Sultan‟ın sandukası yer alıyor. Sandukanın yanında oğlu Emir Ali Çelebi, eşi Hundi Sultan‟ın ve iki kızının sandukaları bulunuyor.70
Emir Sultan Türbesi‟nin cami ile birlikte tamir gördüğü kayıtları bulunmaktadır. 1156H/1743M yılında Emir Sultan türbesinin zamanla harap olduğundan tamir olduğunu görmekteyiz. Darü‟s-Saade Beşir Ağa tarafından yaptırılan çeşmenin kitabesinde Emir Sultan türbesinin tamir gördüğü yazılıdır.71
1261H/1845M tarihinde Türbesi tamirat geçirmiştir. Sultan Abdülmecid bu tamiratı 1261H/1845M yılında yaptırır. Türbe bugünkü haline getirilmiştir. Bu tamire ait kitabe türbenin üzerinde değildir. Bu kitabe Hacı Beşir Ağa çeşmesinin üzerinde durmaktadır. Kitabe metni 1956 yılında Halim Baki Kunter tarafından çevrilmiştir.72
Türbenin tamiratı ile ilgili önemli bilgilerden bazıları şöyledir. Sultan Abdülaziz‟ de Bursa seyahatinde Emir Sultan Türbesi‟nin tamire muhtaç olduğunu görmüş, verdiği emir üzerine 1285H/1868M tarihinde türbe bugünkü şekliyle yeni baştan inşa olunmuştur.73
Emir Sultan Türbesi Sultan Abdülaziz zamanında 1285H/1868M yılında da tamir görmüştür. Bu tamire ait kitabe halen Türbenin kapısının üzerinde durmaktadır.74
70 Tanmam, 150.
71
Kunter, 42. 1261H tarihinde Emir Sultan Türbesi‟nin tekrar bir tamirat geçirdiğini görmekteyiz. Sultan Abdülmecid verdiği talimatla 1261 yılında Türbe bugünkü haliyle yeniden inşa olunmuştur. 72 Kunter, 42. Kitabenin çevrilmiş hali şöyledir:
“Yaptırıp Abdülmecid Han-ı velayet iktidar Hazret-i Sultân Emîre nevmekan bu Türbeyi Ruh-i pâkin n‟ola şâd eyleye tekrimile Kıldı ihya ol cihanban-ı zaman bu Türbeyi Daima kılsun ziyaret kudsiyan bünyanını Yaptı dünya içre çün kasr-ı cinan bu Türbeyi Zib-i levzen eyle Ziver cevherin tarihimi Pâkü âli yaptı Hakan-ı Cihan bu Türbeyi”
73 Bu tamire ait kitabe halen türbe üzerinde olmayıp Caminin kıble cihetinde kâin Hacı Beşir Ağa Çeşmesinin su hazinesi üzerinde durmaktadır. Kunter tarafından 2.5.1956 tarihinde tercümesi yapılan kitabe metni aşağıdadır. Tarih kıtasında parantez içine alınan kısım kırıktır. Kunter, 42.
74 Bu metin 10.9.1941 tarihinde H. Baki Kunter tarafından çevrilmiştir: “Şahinşeh-i derya neval Sultan-i memduhü‟l-hisal
120 Osmanlı arşiv kayıtlarında türbe ile ilgili birçok belgeye ulaşmaktayız. Bunlardan çoğunu türbeye yapılan atamalar oluşturmaktadır. Bunlardan bazıları şunlardır.
1322H/1904M tarihli kayıtta Bursa Emir Sultan Vakfına yapılan atama ile ilgilidir: “günlük 3 akçe vazife ile mushafhan cami ve türbe vazifesi için talepte bulunduğu
aylık 40 kuruş vazife ile yine mushafhan cihetlerine mutasarrıf olan Emin bin İsmail’in talep eylediği vazifeye itası”.75
Zaviyelerde vakıf görevlilerinin berat ile görevlendirmelerin yapıldığını biliyoruz. Zaman zaman bu beratların yenilenmesi gerekmekteydi. Bu berat yenileme ya da görevlendirmelerin Yine 1096H/1685M Bursa‟da mükebbir ve cüzhan olarak Emir Sultan Türbesi‟nde çalışan Mustafa isimli birinin kaybolan beratı ile ilgili olarak yazdığı dilekçeyi görmekteyiz.76 1035H/1626M Bursa‟da Seyyid Mehmet Buhârî Türbesi‟nde yevmi iki akçe vazife ile mushafhan olan Mehmet b. Kasım‟ın beratının talebi üzerine yenilendiğini görmekteyiz.77
1154H/1742M tarihli Bursa‟da Cezerî Kasım Paşa Vakfı‟ndan Emir Sultan Türbesi‟nde bir cihetin tevcihi ile ilgili yazı yer almaktadır. Bu yazı bir şeyh ataması ile ilgili yazılmıştır.78
Ol Husrev-i Hakan-ı din ol kâmkârü kâmbin
Ol mükrim-i ehl-i yakin tekrim-i Damad eyledi Bu Türbeye cennet nazir der kamu bernâ ve pîr Bunda yatup Sultan Emîr hep halkı irşad eyledi Zilzaldan olmuştu harap düşmezdi amma kim turab Ruh-ı Emîr-i kâm-yab zira ki imdad eyledi
Tamirin ol Şah-ı cenâb emreyledi bi‟l-ihtiram Halkı bu lutf-i müstedam mesruru dilşâd eyledi Bu Vali-i bî-kudreti Hüsnî-i abd ü şevketi Ber vefk-ı emr-i devleti tesri-i bünyad eyledi Ol tacidann dembedem şükren alâ tilkenniam Sükkân-i dünya ve İrem dâvatmı yâd eyledi Ruh-ı Emîr olsun hemin her kâr ü emrinde muin Hakkâ ki bir tarz-ı güzîn çok şeyler icad eyledi Kilk-i emel bi‟l-iftihar yazdı heman tarih-i tam
Sultan Emîr‟in Türbesin bünyad ü âbâd eyledi” (1285). Kunter, 42-43. 75 BOA, Şura-yı Devlet Evrakı (ŞD), 162/15, 24 C. 1322/5 Eylül 1904. 76 BOA, İbnülemin Vakıf, (İE.EV.), 18/2125, 07 Ş. 1096/6 Eylül 1685.
77 BOA, Yabancı Arşiv Bulgaristan (YB.(04)), 2/20, 30 M. 1035/1 Kasım 1625.
78 Söz konusu atamalarla ilgili (Şeyhlik, zaviyedarlık, mükebbir, cüzhan, hatib, mushafhanlık, câbîlik, nazırlık, imamlık) Başbakanlık Osmanlı Arşivinde BOA, ŞD. 162/15; BAO, BEO:2195/164577; BOA, HAT:1629/27; BOA, HAT.1561/48; BOA, HAT :1463/97; BOA, C.EV.:186/9292; BOA, C.EV.:487/24604; BOA, AE.SAMD.III.:108/10658.; BOA, İ.DH.:443/29303; BOA, C.EV.:65/3240; BOA, A. MKT.MHM.:147/82; BOA, C..EV..:385/19517; BOA, YB.O4:1/04.; BOA, C.EV. 385-19517.
121 Bunların yanı sıra diğer belgelerde türbenin diğer sorunlarıyla ilgili kayıtlara rastlamaktayız: 1284H/1868M tarihli Bursa‟daki Emir Sultan Cami, Dergâhı ve Türbesi‟ndeki görevlilerin yetersiz olan buğday ve arpa bedellerinin arttırılması isteği ile ilgili bir belgeye rastlamaktayız.79
Türbeye ait bu tip belgeleri çoğaltabiliriz.
Evliya Çelebi türbeyi XVII. yüzyılın ortalarında ziyaret eder. Evliya Çelebi ile içinin ve dışının renkli çinilerle kaplı olduğunu belirtmektedirler. Evliya Çelebi ayrıca, kapısı gümüş kaplama olan türbenin son derece zengin bir mefruşata sahip bulunduğunu, içinde çok sayıda altın ve gümüş şamdanların, kandillerin, mücevherli askıların, değerli hat levhalarının yer aldığını yazar. Türbede bu kadar kıymetli eşyanın bulunduğunu yazar.80
4 Cemaziyelahir 1067/20 Mart 1657 tarihli sicile göre Emir Sultan Türbesinde bulunan eşyaları sırasıyla şöyle sayabiliriz: “Bir altın kandil, 3 sim kandil-i sağir-i cedit, beş diğer sim kandil-i kebir-i atik bir sim gülabdan, altı seccade, iki sim şamdan-ı kebir, bir sim buhurdan muallâk, bir diğer buhardan sim, altı pirinç şamdan” yer almaktadır.81Türbedeki eşyanın dökümünü içeren 1067H/1657M tarihli
bu belge de bu hususta Evliya Çelebi‟nin mübalağa etmediğini kanıtlamaktadır. Böyle zengin bir türbe oluşunun hırsızların da dikkatini çektiğini ve türbenin zaman zaman soyulduğunu görmekteyiz. Arşiv belgelerinde bu türbeye yapılan hırsızlıklarla ilgili belgelere de rastlamaktayız. Bunlardan biri 1327H/1909M bir belgedir. Bu belgede Bursa‟da Emir Sultan Türbesi‟nden eşya alındığının bildirildiği, çalınan eşyanın buldurulması ve sorumluların yakalanması için gereken kanuni işlemlerin yapılması Zabtiye Nezaretince bu hırsızlıklar hakkında gerekli tedbirlerin alınmasını
79 BOA, Meclis-i Vala Evrakı (MVL), 560/3, 23 L. 1284/22 Eylül 1867.
80 Evliya Çelebi bu türbenin güzelliğini Seyahatname‟sinde şöyle tasvir etmektedir: “Bursa şehrinin hâricinde cânib-i şarkında bir mürtefi hevâdâr yirde bir kubbe-i azîm içre medfûndur. Bâb-ı mu‟allâsının kanatları serâpâ gümüş pullar ve gümüş halkalar ve gümüş musanna‟ kuffeler ile müzeyyendir. Ve atebe-i süflâsı dahi bi‟l-cümle gümüş eşkidir. Bu kapudan aşağı altı kademe taş nerdüban ile âsitâne-i sa‟âdetine nüzûl olunur ve cümle der-i dîvârının enderûn u bîrûnu serâpâ ibretnümûn nakş-ı bukâlemun kâşî çinidir. Ve pencerelerinin dörd adedi cânib-i garba Bursa sahrasına nâzır tu[n]ç revzenlerdir. Ve bu âsitâne içre olan maslûbât mücevher eşyâlar meğer Ravza-i Mutahhara‟da ola. Ve bunda olan zî-kıymet ibrişim hâlîçeler bir âsitânede yokdur ve kabr-i şerîfin cânib-i erba‟asında niçe yüz altun ve gümüş çerağlar ve mücevher kanâdiller ve kırkar ellişer ukıyye gelir zeheb-i hâlis mutallâ şemdânlar ve çerâğdanlar... ve sanduka-yı şerîfin cânib u etrâfında Yâkût-ı Musta‟sımî ve Şeyh ve Bekrî ve Abdullah-ı Kırımî ve Hâlidî ve Demirci Kulu ve Zehebî ve Şeyh ve İbnu‟ş-Şeyh Dede Mehemmed ve Karahisârî ve Karahisârî Hasan Çelebisi hattıyla mezkûr hattatlar kelâm-ı izzetleri...” Evliya Çelebi, C 2, 33.
81
122
içeren bir belgeye rastlamaktayız. Buradan da anlaşılacağı üzere Evliya Çelebi‟nin de bahsettiği gibi bu türbenin zengin bir türbe olduğu kanaatini desteklenmekte olan belgedir.82 Arşivdeki bazı belgelerde yapıların harap olma nedenleri belirtilmeden yalnızca tamire ihtiyaçları olduğu ifade edilmiş ve gereğinin yapılması istenmiştir.
Bunun yanı sıra Ahmet Hamdi Tanpınar, Emir Sultan Türbesi‟nden bahsederken mükemmel bir peyzajı olduğunu belirterek “Cetlerimiz inşa etmiyorlar, ibadet
ediyorlardı.” der.83
Çizim 4.4. Emir Sultan Cami ve Türbesi (Gabriel)84
82 BOA, Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT.), 2734/74, 17 M. 1327/8 Şubat 1909. 83 Tanpınar, 110.
84 Albert Gabriel, Bir Türk Başkenti Bursa, Neslihan Er, Hamit Er ve Aykut Kazancıgil (çev.), İstanbul: Seçil Ofset, 2011.