EMİR SULTAN VAKIF ESERLERİ
Çizim 4.5. Emir Sultan Cami ve Türbesi Kesit (Gabriel, 132)
4.5. Emir Sultan Medresesi
Eğitim-öğretim çok önemlidir. Eğitim sayesinde toplum belli bir kültür seviyesine ulaşabilir. Bundan dolayı Osmanlı Devleti‟nde de eğitim-öğretim kurumları olan mektep85 ve medreselerin yeri ayrıdır.86
Emir Sultan mektebi Emir Sultan Türbesi‟nin hemen yanındadır. İsfendiyar oğlu İbrahim Bey ile Çelebi Sultan Mehmet‟in kızı Selçuk Hatun‟un kızları Hatice Hatun tarafından yaptırılmıştır.87
Hatice Hatun‟un mektep vakfiyesi evahir-i şevval 906H/10-19 Mayıs 1501M tarihlidir.88
85
Samettin Başol, Ömer Düzbakar, 17. Yüzyılda Bursa‟da Eğitim-Öğretim Hizmetlerine Yönelik Vakıflar, Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 22, 2009, 5.“Bursa Şer‟iyye Sicillerinde mektep için kullanılan kelimelerin dönem dönem farklılıklar arz ettiği, buna göre XVI. yüzyıl ortalarına kadar mektep için muallimhane kelimesinin çok sık kullanıldığı, bu dönemden sonra genelde mekteb‟in tercih edildiği görülmektedir. Osmanlı Devleti‟nin bu ilköğretim kurumları için mekteb ve muallimhane kelimelerinden sonra en sık kullanılan kelimeler mektebhane, darüttâlim, mahalle mektebi, beytüttâlim ve küttabtır”..
86 İlk Osmanlı medresesi İznik‟te Orhan Gazi tarafından kurulmuştur. Müderrisi de ünlü bilginlerden Davud-ı Kayserî‟dir. Sonraki dönemlerde de Anadolu‟nun pek çok yerinde olduğu gibi Bursa‟da da birçok medrese ve mektep kurulmuştur. Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin…, 1.
87 Hızlı, Mahkeme Sicillerine Göre…, 45.
88 Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA), 581/376/374, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA), BCBV. 2163/125/106.
124
Cezerî Kasım Paşa‟nın89 Bursa‟da hamam ve imareti, İstanbul‟da iki cami, mektep ve medresesi vardır. Bursa‟daki medrese Emir Sultan Türbesi‟nin yanındadır. Bu nedenle Emir Sultan Medresesi olarak bilinmektedir. Medresenin inşa tarihi 890H/1485M‟dir. Cezerî Kasım Paşa aynı tarihte vefat etmiştir.90
Emir Sultan Medresesi eğitim ve öğretimde ileri seviyededir. Toplam olarak on odalıdır. Odaları kurşun kaplı olup daha sonra daha sonra kiremit döşenmiştir. 1045H/1635M de 6.710 akçe harcanarak tamir ettirilmiştir. Daha sonraki yıllarda harap olunca mütevelliler tarafından satılmıştır.91
Tablo 4.3. Kasım Paşa Medresesinde XVI. Yüzyılda Görev Yapan Müderrisler92
Görev Devri Müderris
Yavuz Sultan Selim devrinde Kara Davut Efendi Emin Kösesi
Kanuni Sultan Süleyman devrinde Küçük Hüsam Efendi
Ruşenizade Nimetullah Efendi Mimarzade Mustafa Çelebi Şeyhulislâm Ma‟lul Emirzade Seyyid Mehmed Efendi Bezenzade Mahmud Efendi Mirim Kösesi Mehmed Efendi II. Selim devrinde Abdulgani b. Emir Şah Efendi Mazlum Melek Ahmed Efendi III. Murat devrinde Süfyan Efendi
Saruhanî Muslu Çelebi Sinanüddin Yusuf Efendi
Emir Sultan‟ın adını taşıyan cami yakınında bulunan dershaneler de Hundi Hatun tarafından yaptırılmıştır. Medrese ile hamam Cezerî Kasım Paşa‟nındır.93
89
Kasım Paşa Medresesini Cezerî Kasım Paşa yaptırmıştır. Kasım Paşa Fatih Sultan Mehmet Devrinin ileri gelenlerinden olup önce defterdarlık, daha sonra da 887H/1482M de vezirlik yapmıştır. Bir ara Selânik Valiliğinde bulunmuştur. Ülkenin pek çok yerinde hayrat yapmıştır. 890H/1485M de II. Bayezid döneminde Bursa‟ya gelir ve o sene vefat eder. Bursa‟da Emir Sultan Türbesi yanında defnolunmuştur. “Safi” mahlasıyla şiirleri vardır. Mefail Hızlı, XVI. Asır Bursa Medreseleri, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Bursa 1986, 78.
90 Hızlı, XVI. Asır Bursa…, 79. 91 Hızlı, XVI. Asır Bursa…, 80. 92 Hızlı, XVI. Asır Bursa…, 80. 93
125 Medrese ve mektepler var olduklarından beri her yönüyle ileri bir gelişme göstermişlerdir. Anadolu da kurulan medreseler genellikle Anadolu kültürünü yansıtmışlardır.94Sıpyan mektepleri ise tek odalıdır. Ve tek bir muallim ders verir.95
Emir Sultan, medrese ve mektepler inşa ederek eğitime çok önem vermiştir. Emir Sultan‟ın bu çalışmaları hep desteklenmiştir. Eşi Hundi Fatma Hatun, kocası adına bir sıbyan mektebi inşa ettirmiştir. Mefail Hızlı‟nın tespitlerine göre, “adı geçen sıbyan mektebi için, Hatice Hudrî adında bir hayırsever, günlük bir akçe ile bir cüz tilavetine imkân tanıyan bir vakıfta bulunmuştu. Ayrıca, mektep kadrosunda, yine günlüğüne bir akçe ödenen ve tespih çekmekle görevli bir de müsebbih96
bulunması şart koşulmuştu”.97
Emir Sultan Külliyesi içerisinde yer alan medresenin Cezerî Kasım Paşa tarafından yaptırılan medrese uzun süre faaliyette bulunduğunu söyleyebiliriz.98 Emir Sultan‟a
ait medrese hakkında arşivdeki bazı belgelerde yapıların harap olma nedenleri belirtilmeden yalnızca tamire ihtiyaçları olduğu ifade edilmiş ve gereğinin yapılması istenmiştir. Tamiratla ilgili belge Evasıt-ı Cemaziyelevvel 1045H/Ekim 1635M tarihli olup “Emîr kurbunda Medresesi harap olup on bab hücreleri ve dershane
kubbesi kurşunlarının 6710 akçe ile tamiri” ile ilgilidir.99
Halim Baki Kunter, 1941 yılında Emir Sultan ile ilgili çalışma yaparken, medresenin satıldığını satın alan kişilerin burayı ev yaptığını söylemektedir. Mektep‟in ise arsa halinde bulunduğunu, imaretin ise satıldığını ve yeni bir bina yapıldığından bahseder. Tekkenin ise mektep olduğunu ve burada öğrenim yapıldığından bahseder.100 Başbakanlık Osmanlı Arşivindeki kayıtlarda da medreseye yapılan müderris atamalarına rastlamaktayız. 1275H/1859M tarihli arşiv vesikası Bursa‟da boş olan Emir Sultan Medresesi Müderrisliği‟nin Abdülkerim Efendi‟ye tevcihi talebiyle ilgili
94
Sözen, 85-95.
95 M. Zeki Pakalın mektep‟i şu şekilde açıklar: “Mektep öğretmenlerin eğitimlerinden sonra tayin edildikleri yerlerdir. Genellikle bir caminin ya imamı, yahut müezzini idiler. Medrese, derslerin okutulduğu bina anlamına gelmekle birlikte çoğuluda “medaris”tir. Aynı zamanda medreselerde ders verenlere de müderris denir.” Pakalın, 436.
96
Tesbih eden,subhânallah diyen kişilerdir.Devellioğlu, 738. 97 Hızlı, Mahkeme Sicillerine Göre…, 109.
98 Baysun, Hayatı, Şahsiyet…, 89. 99 Kunter, 60.
100
126
evraktır.101 Ayrıca Emir Sultan medresesinin tamiri hakkında Bursa valisinin yazdığı bir yazıya rastlamaktayız: 1274H/1860M tarihli vesika da Bursa‟daki Emir Sultan Medresesi‟nin tanzim olunan keşif defterinin irsaliyle tamiri hakkında Hüdavendigâr valisinin yazısı bulunan bir belgedir.102
Emir Sultan Medresesi ile ilgili bir belgede; “Hoca Kasım gayet maldar bir tacir
olup Hazret-i Emir namına bir kubbeli cami yaptırır, bilahare uç beylerinden Sinan Bey nam zat da kıble cihetine iki kubbe ilâve eder” ifadesi geçmektedir. Diğer
rivâyete göre de Hundi Sultan hem camiyi, hem türbeyi ve civarında dershane ile imareti inşa ettirir. Medrese ile hamam Cezrî Kasım Paşa‟nındır. Esasen bu cami altı kubbe imiş mürur-ı zamanla harap olmuş, III. Sultan Selim zamanında bir kubbe üzerine ihtisar ve inşa olunmuştur. Eski temeller görülmektedir.103
4.6. Emir Sultan Çeşmeleri
Emir Sultan Cami‟nin güney ve batısında farklı tarihlerde yapılmış dört çeşme bulunmaktadır. Bu çeşmelerden, hamamın yer aldığı sokağın köşesindeki ile aynı yönde cami duvarının köşesindeki 1155H/1743M tarihini taşımaktadır. Bu dört çeşme; Beşir Ağa Çeşmesi, Darü‟s-Saade Ağası Çeşmesi, Fatma Hanım Çeşmesi ve
Kurtbasan çeşmeleridir.
Çeşmeler genelde tanım olarak, “genel su sağlama sisteminden gelen suyun kamunun kullanımına sunulduğu yapı veya kaynağından bir hazneye toplanarak veya borularla getirilerek, akıtılan suların alınmasına mahsus, lüleli veya musluklu bir hazne şeklinde, mermerden ya da taştan yapılmış, umuma mahsus su alma yerleridir”.104
Emir Sultan‟a ait çeşmeler pek yer kaplamayan olarak tasarlanmışlardır. Mimari işçilikleri onları ölümsüz ve benzersiz kılmıştır.105
101 BOA, Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), 147/82, 25 R. 1275/2 Aralık 1858.
102 BOA, Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), 123/38,16 Ca. 1274/2 Ocak 1858.
103
Kunter, 55.
104 Ebru Çetinkaya, Bursa Çeşmeleri, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yüksek lisans Tezi, Erzurum 2012, 6.
105 Semavi Eyice, Çeşme, Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 28, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 1993, 279-287.
127 Bursa şehrindeki sulardan bahsetmeden olmaz. Bursalı yazarlardan XVI. yüzyılda Lamiî Çelebi, “Şehrengîz-i Bursa” adlı eserinde “Akar her kûşeden bin çeşme rahşân
biri ol çeşmenün mihr-i dırahşân” sözleriyle Bursa çeşmelerinden bahsetmiştir.106
4.6.1. Beşir Ağa Çeşmesi
Emir Sultan çeşmelerinden ilki Beşir Ağa Çeşmesi Yıldırım semtinde bulunmaktadır. Emir Sultan Mezarlığına yakındır. Çeşme, 1156H/1743M tarihinde Beşir bin İbrahim tarafından yaptırılmıştır. 107