Stres ÇeĢitleri

Stresin çeĢitleri; hangi yaĢanan olaylardan sonra ortaya çıkmasına, devam ettiği süreye, kontrol altına alınabilir olup olmadığına veya süreklilik durumuna, performans düĢürme özelliğine ya da teĢvik etme özelliğine göre gruplandırılmaktadır (Alp, 2016: 16).

2.1.3.2.1. Akut Stres

Bireylerde ölüm tehdidiyle bizzat karĢı karĢıya kalmaları, gerçek bir ölüm olayına Ģahit olmaları, ciddi bir yara almaları, kendisi, yakını veya tanımadığı bir baĢka kiĢinin fiziksel bütünlüğüne gelen büyük bir zarara Ģahit olmaları sonucunda akut stres bozukluğu (ASB) oluĢur. KiĢi bu gibi travmatik olaylar sonucunda aĢırı korkar, çaresizlik duyguları içerisinde kalır ve dehĢete düĢer. Akut stres bozukluğu görülen bir insanda; artıĢ gösteren uyarılma belirtileri veya belirgin anksiyete, dissosiyatif belirtiler (algı, bellek, kimlik ve çevreyle ilgili olan duyuların bir arada uyum halinde çalıĢamaması durumu), travmaya sebep olan olayı sürekli hatırlama hali, travmaya sebep olan olayı hatırlamasına yardım eden uyarıcılardan kaçınma hali, rüyalarda travmaya sebep olan olumsuz olayları görme veya aynı olayı tekrar tekrar yaĢıyormuĢ gibi hissetme hali gibi belirtiler görülebilir. Akut stres belirtileri olarak kabul edilen bozukluklar, en az 2 günden baĢlayarak 4 haftaya kadar uzayan ve travmaya sebep olan olayın sonrasındaki 4 hafta içinde ortaya çıkan durumun habercileridir (Gölge, 2005: 22).

Akut stres bozukluğunun ortaya çıkmasına neden olaylar arasında en popüler olan olay motorlu araç kazalarıdır. Yapılan araĢtırmalar sonucunda motorlu araç kazası geçirmiĢ kiĢilerin %14-%18‟inde Akut Stres bozukluğu yaĢanıldığı görülmüĢtür. Hatta kazanın yaĢanmasından 5-6 yıl sonra bile kiĢinin hem yolcu hem de sürücü olarak yapmıĢ olduğu seyahatler sırasında stres olması devam edebilmektedir (Mayou ve diğerleri, 1993: 227-228).

2.1.3.2.2. AlıĢılmıĢ Olmayan (Episodik) Stres

AlıĢılmıĢ olmayan (episodik) stres türü, akut stres türü gibi belirli olaylar sonucunda ortaya çıkmaktadır. Bazı insanlar çalıĢtıkları iĢleri gereği ya da yaĢam tarzlarından dolayı episodik stres türünü çok sık yaĢarlar. Hayattaki çoğu iĢi ters giden, üzerine aĢırı sorumluluk yüklenen veya kaldıramayacağı iĢlerin sorumluluğunu üstlenen kiĢilerde sıklıkla görülmektedir. Bu kiĢilerin omuzlarına

37

yüklenen yükler onlarda gerginlik, endiĢe ve öfke patlamalarının görülmesine neden olur. Bazı durumlarda bu öfke patlamaları kiĢinin saldırgan tavırlar sergilemesine sebep olduğu için karĢılarına aksi birisinin çıktığı zaman karĢılıklı iliĢkilerinde içinden çıkılmaz bir duruma girerler (Kahn ve Cooper, 1993: 102).

AraĢtırmacılar, „A‟ tipi kiĢilik grubuna (saldırgan, rekabetçi, sabırsız ve telaĢlı) ait bireylerin ve episodik stres sahibi bireylerin davranıĢlarının arasındaki paralellikten dolayı „A‟ tipi kiĢilik grubundaki bireylerin sık sık episodik stres durumunu yaĢadıklarını tespit etmiĢlerdir (Braham, 1998: 49).

Diğer bir yandan episodik stres sahibi bireyler aĢırı bir endiĢe hali içindedirler. BaĢlarına gelebilecek her olayın felaketle sonuçlanacağına inanarak sürekli bir karamsarlık hali içerisindedirler. Bundan dolayı sık sık migren, baĢ ağrısı, kalp rahatsızlıkları ve yüksek tansiyon gibi sağlık sorunları yaĢarlar (Durna, 2006: 324).

2.1.3.2.3. Kronik Stres

Daha önce bahsetmiĢ olduğumuz akut stres türü kiĢinin üzerinde uyarıcı ve heyecanlandırıcı bir etki yaratırken, kronik stres türü ise kiĢinin bu tür hissetmesini sağlamaz. Bu stres türü bireyi günden güne aĢamalı olarak yıllar geçtikçe yıpratır. AĢamalı olan bu yıpratma sürecinde bireyin zihnine, vücuduna ve hayatına hasarlar verir. Kronik stresin yaĢanmasının nedenleri; bireyin eĢiyle yaĢadığı sorunlar, kariyerinde ve iĢ yerinde aĢağılanma, maddi yoksulluk, Ģiddet ve kopuk aile yaĢamı gibi durumlardır. Bazı insanlardaki kronik stres hastalığı çocukluğundan bile gelebilmektedir. Birey çocukken ona aĢılanmaya çalıĢılan herkesten ona bir kötülük gelebileceği, dünyanın çok tehlikeli bir yer olduğu gibi konular çocuğun büyüdüğünde görüĢlerinin katı olmasına, kiĢiliğinin temkinli ve önyargılı olmasına ve bireyde bitmek tükenmek bilmeyen bir stres halinin olmasına sebep olur. Kronik stres türünün en kötü yanı ise birikmiĢ ve eski olaylardan dolayı kaynaklandığı için bireylerin buna zamanla alıĢmasıdır. Fakat bireylerdeki bu alıĢıklık durumu aslında bireylerin kabullenmiĢ halleri değil olumsuzlukların birikmiĢ halidir. Çünkü bireydeki bu kroniklik hali bireylerde intihar, stres, Ģiddet, felç, kalp krizi ve hatta kanser Ģeklinde bireye hasar vererek ölümlerin yaĢanmasına sebep olabilmektir. Bu olumsuzlukların nedeni ise vücudun zihinsel ve fiziksel kaynaklarını uzun süredir yıpratarak tüketmesidir (Cüceloğlu, 1992: 272).

38

2.1.3.2.4. Olumlu Stres (Eustress)

Stres, Selye tarafından olumlu ve olumsuz olarak iki gruba ayrılmıĢtır. Stresin olumlu sayılabilecek etkileri; bireyi motive eder ve harekete geçirir (Selye, 1977: 26), yaĢam kalitesini yükseltir, baĢarıya götürür ve değiĢimlere ayak uydururken kolaylık yaĢamasını sağlar (Akat ve Budak, 1994: 38). Drafke ve Kossen‟ e (1998: 113) göre ise stresin olumlu sayılabilecek etkileri; bireyin yaĢamıĢ olduğu hayatına ve çalıĢtığı iĢine karĢı olumlu bir tutumunun olması, genellikle iĢ tatminine sahip olması, diğer insanları gönülden dinlemesi ve onların duygularını anlaması, olayların komik tarafların algılayabilmesi, güler yüzlü olabilmesi, yaratıcı olarak yüksek verimlilik elde edebilmesidir. Bu kadar olumlu etkilere rağmen olumlu hali bile olsa stresin seviyesi her zaman için çok önemlidir. Bu seviye herkes tarafından farklılık gösterse bile, bireyin içinde bulunan enerjinin ortaya çıkmasına yardımcı olacak seviyede olmalıdır. Fakat yönetilebilir ve denetlenebilir seviyedeki stresin, potansiyelini ortaya çıkarırken uyarıcı etkisi olabilir (Cüceloğlu, 1992: 273).

Çok Fazla Stres

Olumlu Stres

Çok Az Stres

ġekil 3. Olumlu Stres Seviyesini Gösteren ġekil

Kaynak: ġahin, N. H. (1994). Stresle Başa Çıkma: Olumlu Bir Yaklaşım. Ankara: Türk

Psikologları Derneği Yayını, Sayfa: 21.

Optimum seviyede olan stres, bireyi olumlu bir Ģekilde etkiler. Böylelikle bireyin baĢarıyı yakalaması için önemli bir uyaran olmuĢ olur. Mesela, bir gramofonun çalınabilmesi için üflenmeye, davulun ses çıkarabilmesi için vurulmaya ihtiyacı varsa, bireyin içindeki çalıĢma ve mücadele duygularının harekete

39

geçebilmesi için de bir parça kaygıya, gerilime yani olumlu strese gerek vardır. Çünkü olumlu stres bireyin güdülenmesini belirli bir seviyeye kadar karĢılayabilmektedir (Gölge, 2005: 25).

2.1.3.2.5. Olumsuz Stres (Disstress)

Bireye uygulanan baskılar sonucunda, stres altına giren bireylerin hissetmiĢ oldukları kötü veya olumsuz strestir (Tutar, 2004: 192). AĢırı stres hayatını etkilediği kadar iĢ performansını da olumsuz yönde etkilemektedir. Vücut enerjisini tüketen yüksek stres bireyde dikkat dağınıklığını yaratır ve bireyin performansını düĢürür. Drafke ve Kossen‟ e (1998: 115) göre zararlı olan olumsuz stres beraberinde astımı, solunum problemlerini, uyku sorunlarını, deri lekelerini, ülseri, mide bulantılarını, bağırsak spazmlarını, sırt, boyun ve baĢ ağrılarını, ağız kuruluğunu getirmektedir. Olumsuz stres ilerledikçe çalıĢan bireyler kendilerini daima bir yorgunluk içerisinde hisseder ve az verimle çalıĢırlar. Eğer bu sorun çözülemez ise olumsuz sonuçlar ruhsal çöküntüden fiziksel hastalıklara kadar ruhsal ve fiziksel hastalıklara neden olurlar (Durna, 2006: 326).

2.1.3.2.6. Nötr Stres (Neustress)

Bazı durumlardaki tepkisizliği ifade etmek için nötr stres (neustress) terimi kullanılmaktadır. Nötr stresi, Morse, Martin, Dubin ve Furst (1979: 33) açıklarken; beyinin dıĢardan ve içerden gelen uyarıcılara karĢı tepki oluĢturduğunu fakat stres duygusunun bu uyarıcılara karĢı tepkisiz kaldığını yani, olumsuz ya da olumlu herhangi bir durumda duygu ifadesi yaratmadığını ifade etmiĢlerdir. Stres hiçbir duygu oluĢturamadığı için tanımlanması yapılırken nötr stres olarak yapılmıĢtır. Buna örnek olarak, bireyin bulunduğu bölgeden çok uzak olan bir bölgede olan doğal afet veya savaĢ haberinin verilmesi gösterilebilir (Akat ve Budak, 1994: 39).