Strüktür ve Malzeme

Bir yapının taşıyıcı bölümüdür.

Düşey Taşıyıcılar

Duvarlar, genellikle mekanı çevreleyen mimari unsurlar olarak kullanılmasına karşın, strüktürel sistemin vazgeçilmez elemanlarıdır. Kagir yapılarda duvarlar taşıyıcı olmakla beraber aynı zamanda düşey bölme elemanıdırlar. Düşeydeki yükler duvarlarla temele aktarılır. Duvarlar dış kabuk itibariyle de yapıyı tamamlayan veya fiziki çevreyi belirleyen elemanlardır. Kagir yapılarda duvarlar kerpiç, taş ve tuğladan yapılmış olup, taş duvarlarda oluşacak düzensiz oturmaları önlemek amacıyla ahşap hatıllar kullanılmaktadır.

Hanların cephesinde kesme taş malzemenin kullanımı, görsel algıda kendini yatay çizgiler halinde hissettirir. Bu yataylık duvar örgüsünde belli bir yükseklikten sonra bir sıra taş, iki ile üç sıra tuğla kullanılarak vurgulanır. Bağlayıcı malzeme olarak kireç ve tuğla kırığı karışımı olan horasan harcı kullanılmıştır. Bölgede incelenen avlulu han yapılarının dış duvarlarında zemin kat üzeri almaşık duvar tekniği, 1 sıra taş+2 sıra tuğla, 1 sıra taş+3 sıra tuğla olarak görülebilir.

Zemin katlarda ise kesme taş duvar örgüsü izlenir. Bazı örneklerde (çoğunlukla 18.yy. öncesi örneklerinde) tümüyle kesme taş, bazı örneklerde ise moloz taş üzeri kesme taş kaplama (çoğunlukla 18. yy. sonrası örneklerinde) biçiminde gerçekleşmiştir. Bunun nedeni dönemin getirdiği inşa tekniği, malzeme bolluğu, strüktürel amaçlı dayanıklılık, görsel amaçlı kaygı ya da zemin kat duvar yüzeyinin dışta dükkanlar, içte (avluda) ise revaklar ile sık sık bölünmesi gösterilebilir. Dükkanlar arasında kalan duvar yüzeyi sadece duvar kalınlığından ibarettir. Hanların avluya bakan duvarlarının hemen hepsinde moloz taş duvar örgüsü üzerine sıva uygulandığı görülür.

Tablo 5.6 Katalog çalışmasındaki hanların düşey taşıyıcıları (döneme göre sıralıdır)

189 _{Han no; Tablo 4.7’de hanlara verilen numaraları ifade etmektedir.}

Düşey taşıyıcılar

Dış cephe duvarları Ayaklar Han

no189 Han adı Dönemi

STRÜKTÜR (örgü ve malzeme) ÖLÇÜ (yaklaşık kalınlık cm) STRÜKTÜR (örgü ve malzeme) ÖLÇÜ (yaklaşık kalınlık cm)

89 KÜRKÇÜ HAN 15.yy. 1 sıra taş + 2 sıra tuğla 95 Kesme taş 130X130 15 BALKAPANI

HAN

16.yy. 1 sıra taş + 3 sıra tuğla 80 Kesme taş 75X75 25 BÜYÜK ÇORAPÇI

HAN 16.yy. 1 sıra taş + 3 sıra tuğla 65 Kesme taş 50X50 26 BÜYÜK ÇUKUR

HAN

16.yy. 1 sıra taş + 3 sıra tuğla 70 Kesme taş 50X50 72 KIZIL

(PAPAZOĞLU) HAN

16.yy. 1 sıra taş + 3 sıra tuğla 70 Kesme taş 50X50

84 KÜÇÜK ÇUKUR HAN

16.yy. 1 sıra taş + 3 sıra tuğla 70 Kesme taş 50x50 91 LEBLEBİCİ HAN 16.yy. 1 sıra taş + 2 sıra tuğla 65 Kesme taş 40X40 11 KİLİT HAN 17.yy. 1 sıra taş + 2 sıra tuğla 65 Kesme taş 50X50 133 VALİDE HAN 17.yy. Kesme taş 110 Kesme taş 110X95 135 VEZİR HAN 17.yy. 1 sıra taş + 2 sıra tuğla 95 Kesme taş 140X140

6 ALİ PAŞA HANI I 18.yy. 1 sıra taş + 2 sıra tuğla 50 Kesme taş 40X40 30 BÜYÜK YENİ

HAN

18.yy. 1 sıra taş + 2 sıra tuğla 50 Kesme taş 70X70 35 CEBECİ HAN 18.yy. 1 sıra taş + 3 sıra tuğla 80 Kesme taş 110X110 39 ÇUHACI HAN 18.yy. 1 sıra taş + 2 sıra tuğla 65 Kesme taş 50X50 66 KALCILAR HANI 18.yy. 1 sıra taş + 2 sıra tuğla 70 Kesme taş 70X70 67 KAŞIKÇI HAN 18.yy. 1 sıra taş + 2 sıra tuğla 50 Kesme taş 50X50 74 KIZLARAĞASI

HAN

18.yy 1 sıra taş + 2 sıra tuğla 60 Kesme taş 30X30 81 KUŞAKÇI HAN 18.yy 1 sıra taş + 2 sıra tuğla 55 Kesme taş 40x40 87 KÜÇÜK YENİ

HAN

18.yy 1 sıra taş + 2 sıra tuğla 70 Kesme taş 50x50 118 SARRAF HANI 18.yy. 1 sıra taş + 2 sıra tuğla 70 Kesme taş 50X50 143 YILDIZ HAN 18.yy. 1 sıra taş + 2 sıra tuğla 60 Kesme taş 50X50 134 VARAKÇI HAN 18.yy 1 sıra taş + 2 sıra tuğla 60 Kesme taş 40X40 147 ZİNCİRLİ HAN 18.yy 1 sıra taş + 2 sıra tuğla 65 Kesme taş 40X40

Tablo 5.7 Katalog çalışmasındaki hanlarda uygulanan düşey taşıyıcı oranları

DIŞ CEPHE DUVARLARI AYAKLAR

DÖNEMİ 1 sıra taş+2 sıra tuğla 1 sıra taş+3 sıra tuğla Kesme taş Kesme taş

15. yy. 1 han - - 1 han

16. yy. 1 han 5 han - 6 han

17. yy. 1 han 1 han 1 han 3 han

18. yy. 13 han - - 13 han

Çalışma alanı içine detaylı incelenen 23 adet hanın 15. yüzyılda yapılmış olan Kürkçü Han dış cephe duvarlarının 1 sıra taş+2 sıra tuğla ile, 16. yüzyıl örneklerinden 1 adetinin 1 sıra taş+2 sıra tuğla iken, 5 adetinin 1 sıra taş+3 sıra tuğla kullanılarak uygulandığı görülmektedir. Seçilen örnekler arasında 18. yüzyıla olanlarının tümünde 1 sıra taş+2 sıra tuğla kullanıldığı görülmektedir.

Revaklarda tek parça yani sütun biçiminde ya da örme taş paye biçiminde yapıldıkları görülmektedir. Tek parça sütunlar zemine kaide ile, örme taş ayaklar ise zemine hemyüz (kaidesiz) birleşir (Fotoğraf 5.1). İncelenen örneklerde tüm ayakların kesme taş malzeme ile oluşturulduğu görülmektedir.

Fotoğraf 5.16 Cebeci Han revak payesi

Yatay Taşıyıcılar

Revak payelerini birbirlerine bağlayan kemerler tuğla ile oluşturulmuştur. Revak kemerlerinde 1 sıra ya da en fazla 1.5 sıra tuğla kemer genişliği kullanılmıştır. Kemerlerin

üzeri saçak silmesine kadar çoğunlukla almaşık duvar örgüdür. Revak kemerlerini birbirine ya da revakları hanın beden duvarına bağlayan demir gergiler mevcuttur.

Fotoğraf 5.17 Vezir Han Taş Lento

Fotoğraf 5.18 Düşey yükün yatay yönde açılması istemini durdurmak için kullanılan gergi demirleri (Büyük Yeni Han)

Tarih boyunca taş, tuğla ve kerpiç gibi küçük bloklarla oluşturulan yapı duvarlarında kapı ya da pencere boşluklarını oluşturmak ve boşluk üzerindeki duvarın desteklenmesi için boşluk açıklığının büyüklüğüne bağlı olarak; taş blok ya da ahşap lento ve kemer kullanılması bölgedeki hanlarda da izlenmektedir. Pencere ve kapı boşlukları üzerindeki duvarın yükünü, lentoların taşıdığı kabul edilir. Bu nedenle lentoların duvarlara oturan kısımlarının her birinin uzunluğu bu yükü aktaracak şekilde düzenlenir. Avlulu hanların pencerelerindeki lento üzerindeki duvar ağırlığını azaltmak için hafifletme kemerleri de yapılmıştır (Fotoğraf 5.19).

Fotoğraf 5.19 Büyük Yeni Han hafifletme kemeri. Kapı ya da pencere boşluklarını oluşturmak ve boşluk üzerindeki duvarın desteklenmesi için boşluk açıklığının büyüklüğüne bağlı olarak; taş lento ve hafifletme

kemeri kullanılmıştır

Örtü Sistemi (Şekil 5.1)

Avlulu hanların örtü sisteminin ana malzemesi tuğla olup, günümüze ulaşanlar arasında ahşap çatılı ve kiremit örtüye sahip örneğe rastlanmamıştır. Oda ve revaklarda beşik tonoz, çapraz tonoz, aynalı tonoz ve kubbe örtüsü uygulanmıştır. İncelenen yapılarda örtü sistemi olarak kubbeden çok tonoz çeşitlerinin kullanıldığı görülmektedir. Odaların en çok çapraz tonoz (aynalı tonoz, çapraz tonoz grubunda değerlendirilmiştir) ile örtüldüğü görülmektedir. İncelenen 23 adet hanın 11’inde oda örtüsü olarak aynalı ve çapraz tonoz, 8’inde beşik tonoz, 4’ünde ise kubbe uygulanmıştır. Odaların önündeki revak sıralarında ise 15’inde beşik tonoz, 3’ünde kubbe, 5’inde çapraz ya da aynalı tonoz çeşitleri kullanılmıştır. Revak köşe birimlerde ise çoğunlukla çapraz tonoz kullanılmıştır. Alttaki kare mekandan dairesel örtü olan kubbeye geçişte pandantif (Fotoğraf 5.20) ve tromp uygulanmış, incelenen örneklerde Türk üçgenine rastlanmamıştır. Hanlardaki odaların üstünü kapatan örtü içte belli olduğu gibi dıştan da rahatlıkla algılanmaktadır. Oda ve revaklardaki dairesel örtü biçimi çatı kesiti olarak incelendiğinde 4 ana tip görülmektedir (Şekil 5.2) Çatı kaplamasında da kurşun kullanılmıştır.

Fotoğraf 5.20 Cebeci Han (18. yy), kubbeye geçiş elemanı; pandantif

Fotoğraf 5.21 Valide Han (17. yy.) kubbe birleşim noktasına ait detay

Malzeme:

Bizans devrinden itibaren yaygınlaşmış olan küfeki taşı, Osmanlı klasik döneminde en çok kullanılan taşıyıcı malzeme hüviyetini kazanmıştır. Anıtsal yapıların bir çoğunda Bakırköy taşlarının, Hereke pudinglerinin, Lefke kumtaşlarının ve Marmara mermerlerinin yaygın olarak kullanıldığı izlenmektedir.

Fotoğraf 5.22 Büyük Yeni Han

Tablo 5.8 Hanlarda kullanılan malzemeler ve kullanıldığı yerler MALZEME KULLANILDIĞI YERLER

TAŞ Dış cephe kaplaması, duvar örgüsü, revak sütunları, revak

parapetleri, revak döşeme kaplaması, avlu döşeme kaplaması, portal kemerlerinde, kapı ve pencere söveleri, lentolar, merdiven basamakları

TUĞLA duvar örgüsü, revak kemerleri, üst örtü (tromp, kubbe,

tonoz), pencere hafifletme kemeri, pencere üst arması

DEMİR Ana giriş kapısı, gergi, oda giriş kapıları, pencere önü

lokmalı parmaklık, KURŞUN Çatı örtüsü, kenetler

AHŞAP Ana giriş kapısı içi, pencere, kapı doğraması

HARÇ Duvar örgüsü, kemerler

SIVA Duvar örgüsü

Fotoğrafta örneği gösterilen Büyük Yeni Han’ın zemin katının tümü kesme taş malzeme ile yapılmış olup, Çakmakçılar Yokuşu’na bakan cephenin her iki köşesinde zeminden son kata kadar kısmi olarak taş örgü kullanıldığı görülmektedir (Fotoğraf 5.6 ve 5.7). Han yapılarında en çok kullanılan taş cinsi küfekidir. Hanlarda kullanılan küfeki taşı yalnız örgü ve dışta

cephe kaplama malzemesi olarak değil, iç mekan duvarlarında, revak sütunları gibi taşıyıcı öğelerde, kenetle birleştirilerek revak parapetlerinde, döşeme kaplamalarında, portal kemerlerinde (Fotoğraf 5.8) ve kapı ve pencere sövelerinde kullanılmıştır. Büyük Yeni Han’ın cephede kullanılan kesme taş boyutları, yaklaşık 80-110 cm arası uzunluğunda, 29-32 cm arası yüksekliğindedir. Bu örnekte olduğu gibi taş işçiliğinde malzeme olanaklarından olabildiğince yararlanılarak, yapıya ayrıca sanatsal bir bütünlük kazandırılmıştır.

Fotoğraf 5.23 Köşenin taş malzeme ile oluşturulması. Büyük Yeni Han Çakmakçılar Yokuşu köşesinin zeminden saçak altına kadar taş malzeme ile oluşturulduğu görülmektedir

Fotoğraf 5.24 Büyük Yeni Han ana girişi. Çakmakçılar Yokuşu ana girişi sade yuvarlak bir taş kemerle oluşturulmuş ve avluya tonozlu bir mekanla birleşmektedir

Dış cephe duvar örgüsü

Taş malzeme özenli olarak cephelerde kullanılırken, iç mekân duvarlarının moloz taş örgüsünde kullanıldığı görülür. Avlulu hanların dış duvarları sıvalı olmayıp, almaşık duvar örgüsü görülmektedir. Odaların avluya bakan cepheler ise hep sıvalıdır. Bu nedenle iç duvarların moloz taş olduğu düşünülse de duvar örgüsü net bilinmemektedir. Ancak revakların içi sıvalı olup, avluya bakan cepheleri sıvasızdır, almaşık duvar burada da görülmektedir. Cephelerde yatay hatlar duvar örgüsü ile elde edilmiş, özellikle taş sıralar arasındaki tuğla hatıllar bu görüntüyü kuvvetlendirmiştir. Tuğlanın cephelerde süsleme motifleri olmayıp fonksiyonel olarak taşla birlikte hatıllar veya kemerler şeklinde kullanılmış olması malzeme yönünden karakteristik bir özellik sergiler. Bağlayıcı harç olarak da horasan harcı kullanıldığı yapılardaki bütün ilave ve bozulmalara rağmen tespit edilebilmektedir.

Fotoğraf 5.25 Dış cephe duvar örgüsünün görüldüğü han örnekleri

Kürkçü Han (15. yy.) kirpi saçak kat silmesi altında kalan duvar örgüsü

Leblebici Han (16.yy.) (1 sıra taş + 2 sıra tuğla)

Büyük Çukur Han (16. yy.) (1 sıra taş + 2 sıra tuğla)

İmam Ali Han (18. yy.) (1 sıra taş + 2 sıra tuğla)

Sümbüllü Han (18. yy.) (1 sıra taş + 2 sıra tuğla)

Kızlarağası Han (18. yy.) (1 sıra taş + 2 sıra tuğla)

5.6 Mimari Detaylar