Avlulu Hanların Mimari Analizi (Kütle: Plan / Cephe / Kesit )

Ana Giriş186 :

Avlulu han yapılarına giriş ve çıkışı sağlayan tac kapılar, ulaşım düzeninde hanın yaşamasını sağlayan bir doğrulukta planlanmışlardır. Tac kapılar ulaşım ağındaki ana yollara açılmaktadır. Ticari işlev yüklenmiş İstanbul avlulu han yapılarında kendilerinden önceki örneklerde görülen girişin tek olması nedeninden dolayı kontrollü avlu kullanımının, 18. yüzyıl ile birlikte değişerek avluların dışa açıldığı tespit edilmiştir. Ancak bu duruma topoğrafyanın da hizmet ettiği düşünülmektedir. Bu dönemde yapılmış Büyük Yeni Han, Küçük Yeni Han, Çuhacı Han gibi yapı adalarının tümünü kaplayan bazı han yapılarında birden çok giriş görülür. Seçilen avlulu hanların içinden Büyük Yeni Han ve Küçük Yeni Han topoğrafyaya göre biçimlendiklerinden, kot farkı olan iki ayrı yolu birleştirir, bu iki ayrı yoldan da girişleri bulunmaktadır.

Kızlarağası Han örneğinde girişin yanında bulunan kitabeli çeşme girişi kuvvetlendiren bir öge durumundadır187. Vezir Handa girişin her iki yanında küçük nişler bulunmaktadır. Ancak yapı 1894 depreminden sonra büyük çaplı onarım geçirdiği için, özgün tasarımında olup olmadığı kesin değildir. Bazı örneklerde, girişin üstlerinde derinliği 50 cm.’yi geçmeyen ve konsollar üzerine yapılmış çıkmalı odalar vardır. Çuhacı Han, Valide Han, Kürkçü Han, Kaşıkçı Han örneklerinde girişin üzerinde çıkmalı odalar görülür. Vezir Handa da girişin üzerinde konsollu çıkma olmasına rağmen, üst kısım yerinde yoktur. Han girişlerine ait üst örtülerde çoğunlukla tonoz örtü biçimi kullanılmıştır. Girişlerin birçoğunda girişe bakan odalar bulunur. Hancı başı odasının avluya girişte yer alan bu odalardan birinde yer aldığı düşünülmektedir.

Avlu: (Plan 5.1, 5.2 ve 5.3)

Hanlarda avlu giriş ekseni en önemli biçim üreten eleman olarak göze çarpar ve çoğunlukla kısa cepheden giriş yapılarak avluya ulaşıldığı görülür. İstanbul şehiriçi hanlarından Fatih döneminden günümüze ulaşan en eski han olan Kürkçü Han, 2 katlı 2 avlulu plan şeması ile dönemin tek örneğidir. Ahır önceleri 2. avluda, 17. yüzyıl sonrasında yapılan Valide Han

186 _{Konu içinde adı geçen han örnekleri için katalog çalışmasına bakılabilir.}

187 _{Avlulu olup, onarım sonrasında özgünlüğünü büyük oranda kaybeden ve bu nedenle listeye dahil edilmeyen} Halil Ağa Han girişinin yanında da çeşme bulunur.

(17.yy) Cebeci Han (18.yy.) ve Büyük Yeni Han (18.yy.) gibi örneklerde 3. avlu eklenince ahır 3. avluda yer alır. Plan 5.1 ve 5.2’de hanlar bölgesinde avlu tipolojisine yönelik olarak yapılan tasnifin belirleyici etkeni yapıların avlu sayısı ve kat adetleri olmuştur. Ancak sıralama yüzyıllara göredir.

17. yy.’da nüfusun artması ile çarşı bölgesinde pek çok mescid yapılır. 15. ve 16. yüzyıl hanlarının avlusundaki mescidlerin 17. yy.’da eklendikleri düşünülmektedir. Yaya yolları taş kaplı olmakla birlikte avlular toprak zemindir. Günümüzde bazı avlularda (Cebeci Han, Zincirli Han, İmameli Han, Büyük Yıldız Han, Vezir Han) görülen ağaçların bulundukları konum olarak bilinçli değil, zaman içinde tesadüfi olarak büyüdükleri düşünülmektedir. Avluda şadırvan yoktur, ancak mescid bulunmaktadır. Bölgede avlusunda mescid bulunan örnekler; Kürkçü Han, Valide Han, Vezir Han, Cebeci Han’dır. Ancak bu mescidlerden Cebeci Han’daki günümüzde mevcut değildir, diğerleri ise özgün durumlarına göre çok bozulmuşlardır. Örneğin Vezir Han içindeki mescid günümüzde lokanta olarak işlev görmektedir.

Genel planlama ilkeleri

Avlulu hanların planlamasına bakıldığında genel olarak iki ana planlama ilkesi görülür. Avlulu hanlarda;

a) Oda derinlikleri sabit tutulup avlunun parsel biçimine uyması,

28 adet plan krokisi incelenen hanların (Plan 5.1 ve 5.2) 17 adetinin “a” ilkesine uygun olduğu görülmüştür. “a” ilkesindeki örnek hanlar; Alipaşa Hanı I ve II, Balkapanı Han, Bodrum Han, Büyük Çorapçı Han, Büyük Çukur Han, Cebeci Han, Emin Han, İmameli Han, Kalcılar Han, Kızlarağası Han, Kilit Han, Kürkçü Han, Silahtar Han, Sünbül-i Han, Şişeci Han, Valide Han’dır.

b) Oda derinlikleri farklı olup avlunun dik açılı olarak tasarlanması,

11 adet hanın ise “b” ilkesine uygun olduğu görülmüştür. “b” ilkesindeki örnek hanlar; Astarcı Han, Büyük Yeni Han, Çuhacı Han, Kilit (Tanburacı) Han, Küçük Çukur Han, Küçük Yeni Han, Leblebici Han, Kızıl Han, Sabuncu Han, Zincirli Han, Vezir Han’dır.

Plan 5.1 Tek avlulu hanlar (planlar aynı ölçektedir ve ismin yanında yazılı olan harf, planlama ilkesini temsil etmektedir)

Plan 5.2 İki ve üç avlulu hanlar (planlar aynı ölçektedir ve ismin yanında yazılı olan harf, planlama ilkesini temsil etmektedir)

Avlu fotoğraflarından örnekler:

Fotoğraf 5.1 Kürkçü Han 1. avlusu (15. yy.)

Fotoğraf 5.2 Balkapanı Han 1. avlusu (16. yy)

Fotoğraf 5.4 Küçük Çukur Han (16. yy.)

Fotoğraf 5.6 Valide Han 2. avlusu (17. yy.)

Fotoğraf 5.8 Kilit Han (17. yy.)

Fotoğraf 5.10 Çinili Han (18.yy.)

Fotoğraf 5.12 Çukur Han (18. yy.)

Fotoğraf 5.14 Kızlarağası Han (18. yy.)

Revak Kesiti: (Kesit 5.1 ve 5.2 ile Grafik 5.1 ve 5.2)

23 adet hana ait alınan detaylı kesitlerden revaklara ait yükseklik ve genişlik hakkında yüzyıllara göre bilgi sahibi olunabilmektedir. Grafik 5.1’de yüzyıllara göre revak kesitleri ayrı ayrı gösterilmiş olup, grafik 5.2’de incelenen 23 adet hanın revak kesitlerinin tümü grafik gösterim ile bir arada gösterilmiştir.

• Yapım tarihi en eski olan Kürkçü Han (15.yy.) revak kesitindeki 3.3 m genişlik ve 5.5 m yükseklik boyutlarına sahip olup, ilk hanların revak ölçüleri hakkında bilgi vermektedir. • 16.yy. yapısı olan Büyük Çukur Han ile Balkapanı Hanı yaklaşık 4x6 m

genişlik/yükseklik oranının farkıyla diğer hanlardan ayrılır.

• 17. yy. yapısı Vezir Han, diğer hanların revaklarına oranla 5.1x7.2 m boyutlarındaki oranlarıyla diğerlerinden ayrılır.

• Yükseklik bakımından 2.9 m ile en alçak revak, 18.yy. yapısı olan Kuşakçı Han’a aittir. • Genişlik bakımından 1.2 m ile en dar revak, 18.yy. yapısı olan Varakçı Han’a aittir. • 16.yy.’da yapılmış hanlar arasında Küçük Çukur Han ile Leblebici Han, 18.yy.’da

yapılmış hanlar arasında ise Kızlarağası Hanı ve Sarraf Han birbirlerine yaklaşan revak kesitlerindeki oranlarıyla (3.5x2 m) dikkat çekicidir.

Grafik 5.3 Revak kesitleri (23 adet örnek üzerinden revakta uygulanan genişlik ve tepe noktasını gösteren yükseklilerin bir arada gösterilmesi)

Oda:

Hanların büyük çoğunluğunda plan dikdörtgen olmasına rağmen, odalarının geometrik biçimi büyük oranda karedir. Bazı örneklerde arsanın durumuna göre yamuk ya da paralel kenar plan da (Büyük Çorapçı Han, Bodrum Han, Ali Paşa Han gibi) görülmektedir. Odalarda en çok uygulanan boyut 4.00 m ile 5.00 m arasındaki ölçüdür.

23 adet handa alınan detaylı rölövelerden odalara ait derinlik ve genişlik hakkında bilgi sahibi olunabilmektedir;

• Yapım tarihi en eski olan 15.yy. yapısı Kürkçü Han, 4.05x3.9 m boyutlarıyla kareye yakın oda düzenine sahiptir. Grafik 5.5’de görüldüğü üzere Kürkçü Han (15.yy.) ile Balkapanı Hanın188 (16.yy.) oda boyutları olarak birbirine çok yakın yapıldıkları dikkat çekicidir.

• Genişlik bakımından; en dar oda 2.8 m ile Büyük Sarraf Han (yapım tarihi kesin bilinmemekle birlikte 18. yy. olduğu tahmin edilmektedir), en geniş oda ise 4.2 m ile Zincirli Han’a (18.yy.) aittir.

• Derinlik bakımından, en kısa oda 3 m ile yine Sarraf Han’a (18.yy.), en uzun oda ise 6.1 m ile Vezir Han’a (17.yy.) aittir.

• İncelenen 23 handa, Vezir Han (17.yy), Çukur Han (18.yy.) ve Yıldız Han (19.yy.) dışındakilerin genel olarak oda boyutları dikdörtgen değil kare ya da kareye yakın geometrik biçimdedir. Leblebici Han ise (3.7x4.4) enine dikdörtgen boyutlarıyla diğerlerinden ayrılır.

• 23 handa uygulanan oda derinliklerin 3 m ile 6.1 m arasında, genişliklerinin ise 2.8 m ile 5 m arasında en çok rastlanan oda boyutu oldukları görülmektedir.

• Günümüzde ocak yarıya yakın handa mevcuttur.

• Odalarda kubbeden çok beşik ve çapraz tonoz kullanıldığı, revaklarda ise eşit ağırlıklı olarak yine beşik ve çapraz tonoz kullanıldığı, kubbenin ise 18. yy. hanlarında hiç kullanılmadığı görülmektedir.

188 _{Balkapanı Han’ın bodrum katının Bizans döneminden kaldığı, üst katların Osmanlı döneminde tamamlandığı} bilindiğinden, Kürkçü Han’da uygulanan ölçülerin kendinden önceki Balkapanı Han’dan örnek alındığı düşünülebilir.

Grafik 5.4 15. ve 16. yüzyıllara göre 23 adet örnek odada uygulanan genişlik ve derinlikler (oda planını vermektedir)

Grafik 5.5 17. ve 18. yüzyıllara göre 23 adet örnek odada uygulanan genişlik ve derinlikler (oda planını vermektedir)

İki grafik karşılaştırıldığında, revak genişliklerinin oda genişlikleri ile aynı olmadığı görülür. Yapım sistemi olarak revak genişliklerinin oda genişliklerine eşit yapılmasına bir engel olmamasına rağmen, avludan bakışta revak genişliklerinin büyük çoğunlukla ritmik düzende uygulandığı, bu durumun algılamada düzen hissi verme kaygısından oluştuğu düşünülmektedir. Benzer kaygı ile oda ve revak yüksekliklerinin de birbirine eşit olmadığı, üst örtüde kot farkı oluşturulduğu görülmektedir.

Tablo 5.4 Revaklarda uygulanan max. ve min. boyutlar ile en çok uygulanan ölçüler Dönem Revaklarda uygulanan max. ve

min. boyutlar

Revaklarda en çok uygulanan ölçüler

15. yy. Genişlik 330, yükseklik 550 cm Tek örnek mevcuttur 16. yy. Genişlik max. 440, min. 365 cm

Yükseklik max. 440, min. 330 cm

170-210 x 325-450 cm.

17. yy. Genişlik max. 470, min. 360 cm Yükseklik max. 610, min. 410 cm

Örnek sayısı yeterli değildir

18. yy. Genişlik max. 320, min. 120 cm Yükseklik max. 555, min. 290 cm

200-245 x 355-380 cm.

19. yy. Genişlik 190, yükseklik 365 cm Tek örnek mevcuttur

Tablo 5.5 Odalarda uygulanan max. ve min. boyutlar ile en çok uygulanan ölçüler Dönem Odalarda uygulanan max. ve

min. boyutlar

Odalarda en çok uygulanan ölçüler

15. yy. Genişlik 390, derinlik 405 cm Tek örnek mevcuttur 16. yy. Genişlik max. 425, min. 170 cm

Derinlik max. 630, min. 325 cm

365-385 x 330-360 cm.

17. yy. Genişlik max. 510, min. 240 cm Derinlik max. 720, min. 390 cm

Örnek sayısı yeterli değildir

18. yy. Genişlik max. 500, min. 280 cm Derinlik max. 470, min. 300 cm

350-390 x 350-380 cm.

Merdivenler:

Üst kata çıkış merdivenleri avluya giriş mekanının bir yanında; eğer alan imkan vermiş ise her iki yanında yer almaktadır. Avluya girişin her iki yanında merdivenin yer aldığı örnekler; Zincirli Han, Kızlarağası Han, Vezir Han, Kürkçü Han’dır. Basamakların ve korkulukların özgün durumunda tek parça mermer oldukları görülür. Ancak çoğu merdiven günümüz malzemeleri kullanılarak yenilenmiştir.

Helalar:

Bazı örneklerde avlunun dip köşesinde 4-5 adet helanın yanyana sıralandığı ya da 2. avluda yer aldığı görülmektedir. Bu mekanların tümü tek bir tonoz ile örtülüdür. Ancak günümüze ulaşmış hela mekanlarının hemen hepsi çağdaş yaşamın gereksinmeleri karşısında, özgünlüğünü biçim, boyut ve malzeme açısından yitirmiştir.

5.5 Strüktür ve Malzeme