Son Hecede /n/ Ses Birimi Türemesi

alınç: “alıç”. (< ET. aluç < Frs. ālūça). (Kıbrıs / KTADİ, 72).

ardunç: “ardıç ağacı”. kar̄akuşim kar̄akuş, ĝezár̄um aṙ̄dunć ar̄dunć… (Rize / RİA, 289).

çeşint: “çeşit”. (< Frs. çeşiden). o yemeklēn her bi pomak̩’dan çeşint. (Edirne / EDİA, 208).

gılınç: “kılıç”.(< Tü. kıl-). (Kıbrıs / KTADİ, 72).

güvenç: “güveç”. (< ET. güdeç). elinde iki tane güvenç dėsdiler elinde geliye. (Ordu / OİYA, 252).

72

havunç: “havuç”. (< Frs. hevı ̄c). (Kıbrıs / KTADİ, 72)¹²

Derleme Sözlüğü, Erzurum İli Ağızları ve Anadolu Ağızlarından Derlemeler.

İlk Hecede /n/ Ses Birimi Türemesi

tonbaç: “kulpsuz, küçük su testisi”. (< topaç ?) (İzmir – Ödemiş).

tonç: “iki tarla arasındaki sınır”. (< toç) (Isparta - İlama, Eğridir; Bolu - Kuzköy, Gerede;

Kastamonu; Ankara - Çanıllı, Dastarlı, Ayaş, Hisarlı, Polatlı, Kavacık, Nallıhan;

Kayseri – Zencidere; Konya – Beyşehir).

Orta Hecede /n/ Ses Birimi Türemesi

hamençük: “bezden yapılan bebek”. (< Erm. ḫamaçik) (Erzincan).

paltancık: “değirmen taşının dönmesini sağlayan demir mil”. (< ET. baltu). (Çorum - Sungurlu, İskilip; Samsun - Çarşamba).

Son Hecede /n/ Ses Birimi Türemesi

badınç/badinç: “fasulye, bakla, mercimek gibi taze sebzelerin yeşil kısmı, tohum yatağı;

fasulye”. (< Erm. badic). (Elâzığ – Ağın; Erzincan).

bövent: “su birikintisi, böget, bövet”. (Tekirdağ).

cılınt/cilint: “cirit”. (< Ar. carı ̄d). (Malatya; Van – Erciş).

dement: “demet, deste”. (< Yun. d̠ emáti). (Bolu; Düzce).

geşenk: “yakışıklı, hoş, geşek”. (Kars, Terekeme / DİAT, 250).

kalunç: “orak, küçük orak”. (< Ar. k̩ālūş). (Tokat).

kavunt: “kavrulduktan sonra öğütülen tahıl unu” (< ET. kaġut). (Sivas – Divriği).

pilinç: “piliç”. (< Yun. pulı ́tsa). (Kırşehir).

puhunt: “armut kurusuyla buğdayı kavurup öğüterek yapılan yiyecek, puhut”. (Samsun – Havza).

pulunç: “bir hayası burulmuş öküz”. (< puluç) (Ankara – Haymana).

siyenç: “tarla ve bağ çevresine çekilen çalı vb. bahçe ve bağ çevresine dikilen söğüt, kavak gibi meyvesiz ağaçlar” (< Ar. siyāc). (Urfa).

Mevcut örnekler ele alındığında /n/ ses birimi türemesinin genelde ünlü ile /c/, /ç/, /t/, /z/, /s/ ses birimleri arasında türediği tespit edilmiştir. Bu seslerin ortak özelliği ise her birinin birer diş veya diş-damak sesi olmasıdır. Çevre şartı göz önünde bulundurulursa söz konusu örneklerin tümünde türeyen ünsüzden önceki hecede /l/, /r/, /m/, /d/, /v/, /g/ gibi tonlu ünsüzlerin yer aldığı görülür. Mevcut örneklerde bu tonlu ünsüzler ile ardından gelen ünlünün birleşmesi sonucu açılan ağız yolu /c/, /ç/, /t/, /z/, /s/ gibi diş ünsüzlerinin çıkartılabilmesi için kapatılmaya itilmektedir. Bu noktada dilin ön damağa teması ile ağız

12 Kıbrıs Türk Ağızlarında Dil İlişkileri İzleri adlı çalışmada asıl gaye Kıbrıs Türk ağzı ile ilgili malzeme derlemek ve bu malzemeyi ortaya koymak değil, derlenen malzeme üzerinden bölgedeki diğer dillerle olan yapısal ilişkileri tespit etmektir. Bu nedenle incelemede derlenen malzeme bağlam içerisinde değerlendirilmemiş sadece kelime örneklerine yer verilmiştir.

73

yolundan geçemeyen hava akışı buruna itilmekte ve geniz sesi olan /n/ ses birimi meydana gelmektedir. Siyenç, pulunç, puhunt, pilinç,, kavunt, kalunç, dement, çeşint, ardunç, alınç gibi örneklerde ise meydana gelen ünsüz demetçiği Türkçenin sonda bulunabilen ünsüz demetçikleri ile örtüşmektedir. Anadolu ağızlarında ihtiyatla incelenmediğinde /n/ ses birimi türemesi gibi görünen tüfenk ve öndül sözcüklerine daha dikkatle bakıldığında bu sözcükler için şu sonuçlara varılabilir: Türkiye Türkçesi yazı dilinde tüfek biçiminde olan bu sözcük Eski Türkçe devrinde tübek biçimindedir. Sözcük Farsçaya tüfeng biçiminde geçmiş ve daha sonra Farsçadan tekrar alınmıştır. Öndül sözcüğü Türkiye Türkçesi yazı dilinde ödül biçimiyle kullanılan kelimedir. Dil Devriminden önceki metinlerde sözcüğün her zaman ögdül veya öŋdül biçimleri görülmektedir. Dolayısıyla Anadolu ağızlarındaki öndül biçimi sözcüğün arkaik biçimini yansıtmaktadır.

Anadolu ağızlarında /n/ ses birimi türemesinin görüldüğü yerler aşağıdaki haritada mor kutucuklar ile gösterilmiştir. Belirtilen iller incelendiğinde ise /n/ ses birimi türemesinin Batı grubu ağızlarının I. alt grubunda yer alan İzmir, Aydın, Antalya, Bilecik, Isparta illeri, III. alt grubunda yer alan Bolu, Düzce illeri, V. alt grubunda yer alan Ordu, Samsun illeri, VI. alt grubunda yer alan, Tokat, Sivas, Malatya illeri, VII. alt grubunda yer alan Konya, Adana illeri VIII. alt grubunda yer alan Ankara, Kırıkkale, Nevşehir, Kırşehir, Kayseri illerinde meydana geldiği tespit edilmiştir. Ayrıca Doğu grubu ağızlarından ise I. alt grubunda yer alan Bingöl, Van illeri II. alt grubunda yer alan Erzurum, Erzincan illeri ile IV.

alt grubunda yer alan Elâzığ ve Tunceli illerinde Kuzeydoğu grubu ağızlarında ise I. alt grubunda Rize ili ile III. alt grubunda yer alan Artvin ilinde /n/ ses birimi türemesinin meydana geldiği söylenebilir.

Değerlendirme ve Sonuç

Bu çalışmada, Anadolu ağızları üzerine yapılmış çalışmalardan tarama yoluyla elde edilmiş ünsüz türemesi meydana gelen birtakım kelimelere yer verilmiştir. Söz konusu kelimelere bakıldığında bu kelimelerin pek azının Türkçe kökenli, pek çoğunun ise Türkçeye diğer dillerden alınma kelimeler olduğu görülür. Bu durum bize söz konusu kelimelerin Anadolu ağızlarında, en az çaba eğiliminin itici etkisiyle “uyarlamaya” uğradıklarını

74

göstermektedir. Ünsüz türemelerinin büyük bir bölümünün, boğumlanma hareketleri sırasındaki senkronizmin bozulmasından kaynaklandığı bilinmektedir. Ancak bütün ünsüz türemelerini anorganik türeme olarak değerlendirmek doğru olmayacaktır. Bunun yanında söz konusu çalışmalarda dikkatle incelenmediğinde ünsüz türemesi gibi görünen ancak aslında birer türeme olmayıp çeşitli ses hadiselerinin meydana geldiği kelimeler de bulunmaktadır. Gurşak, murç, dırtmık, demürgrat, pambuk, ombaç, tüfenk,, öndül bu kelimelerden bazılarıdır. Ünsüzler sözcük tabanlarında, biri hece sonunda diğeri hece başında olmak üzere yanyana geldikleri zaman bu iki ünsüz bir ünsüz demetçiği (consonant cluster) oluşturur. Böyle bir demetçikte ünsüzlerin birbirlerine etki ettikleri, sedalılık niteliklerini benzeştirmeye çalıştırdıkları görülür. Burada esas itici rolü oynayan, mana ayrımını korumak şartıyla en az çaba kanunu ile kolay söylenen bir ses demetçiğine geçmektir. Ayrıca Türkçede heceler tek dorukludur. Bu nedenle Türkçe de hece sonunda bu durumu bozacak ünsüz çiftleri bulunmaz. Türkçede bu sistemi bozmayan ünsüz çiftlerinin özelliği ise, çiftlerden ilkinin daha açık, ikincisinin ise daha kapalı (ötümsüz-patlayıcı gibi) bir ünsüz olmasıdır. Türkçenin bu özelliği ünsüz türemesinin meydana geldiği birtakım sözcüklerde de korunmuş ve türeme sonucunda söz konusu örneklerde aynı demetçiklerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Ayrıca mevcut türemelere bakıldığında bu türemelerin Anadolu ağızlarında belirli bir ağız bölgesi oluşturmadığı söylenebilir.

Anadolu ağızlarında görülen söz konusu ünsüz türemelerinin görüldüğü yerler aşağıdaki haritada toplu olarak gösterilmiştir.

75 KAYNAKÇA

Akkoyunlu, Ziyat, ve Ercilasun, Ahmet Bican. Kâşgarlı Mahmud Dı ̇̂vânu Lugâti’t- Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu [1120], 2015.

Buran, Ahmet. “Türkiye Türkçesi Ağızlarında -R- -R Türemesi”. IV. Uluslararası Ağız Araştırmaları Çalıştayı, Edirne: [27-29 Ekim 2011], 2011.

Coşkun, Mustafa Volkan. Türkçenin Ses Bilgisi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat [704], 2015.

Develi, Hayati. Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyıl Osmanlı Türkçesinde Ses Benzeşmeleri ve Uyumlar. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu [622], 1995.

Eckmann, János. “Anadolu Karamanlı Ağızlarına Ait Araştırmalar, I: Phonetica.” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, VIII (1950); 165-200.

Eckmann, János. “Kelime Ortasında Anorganik b, p ve m’nin Türemesi.” Türkiyat Mecmuası, X, (1953); 313-320.

Eckmann, János. “Türkçede d, t ve n Seslerinin Türemesi”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten (1955); 11-23.

Eren, Hasan. “Yayımlar Üzerinde; Martti Rasanen, Materialien zur Lautgeschichte der Turkischen Sprachen”, DTCF Dergisi, VIII (1950): 240-249.

Eren, Hasan. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro, 1999.

Gülensoy, Tuncer. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü A-N.

Ankara: Türk Dil Kurumu [911], 2011.

Gülensoy, Tuncer. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü O-Z.

Ankara: Türk Dil Kurumu [911], 2011.

Karaağaç, Günay. Türkçenin Alıntılar Sözlüğü. Ankara: Akçağ [1274], 2015.

Karaağaç, Günay. Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ [1049], 2012.

Karahan, Leyla. Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması. Ankara: Türk Dil Kurumu [630], 2014.

Koç, Aylin. “Kelime Sonu Ünsüz Türemesi”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi 28 (2010): 47-87.

Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu [827], 2014.

Öztürk, Jale. “Türk Dilinde Daha Çok Çaba İsteyen Değişimler”. Uluslararası Teke Dergisi 6/4 (2017): 2182-2208.

Şirin, Hatice. “Türkçede Bulut”. Türklük Biliminin Ulu Çınarı Zeynep Korkmaz Armağanı.

Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü [21], 2017.

Tietze, Andreas. Sprachgeschichtliches und Etymologisches Wörterbuch des Türkei-Türkischen Zweiter Band F-J. Wien: Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 2009.

Tietze, Andreas. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati Birinci Cilt A-E. İstanbul:

Simurg, 2002.

76

Üstüner, Ahat. “Türkçede Fonetik Pekiştirmeden Kaynaklı Ünsüz İkizleşmesi”. IV.

Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri [24-29 Eylül 2000], Ankara: Türk Dil Kurumu, 2000.

Yalçın, Süleyman Kaan. “ Türkçede Son Seste Görülen Ünlü Türemeleri Üzerine Bir Değerlendirme”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 54 (2015): 51-69.

Başvurulan Kaynaklar ve Kısaltmalar

AA : AYDIN, Mehmet (2002), Aybastı Ağzı (İnceleme-Metin-Sözlük). Türk Dil Kurumu Yayınları [796], Ankara.

AOİA : YILDIRIM, Faruk (2006), Adana ve Osmaniye İlleri Ağızları. Türk Dil Kurumu Yayınları [861], Ankara.

AYA : YAPICI, Ali İhsan (2013), Aydın ve Yöresi Ağızları (İnceleme-Metin-Sözlük).

Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [Yayınlanmamış Doktora Tezi], Muğla.

BİA : MUTLU, Hüseyin Kahraman (2008), Balıkesir İli Ağızları (İnceleme-Metin-Sözlük). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [Yayınlanmamış Doktora Tezi], Ankara.

BİAİ : ÖZDEN, Muharrem (2009), Bilecik İli Ağız İncelemesi. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [Yayınlanmamış Doktora Tezi], Edirne.

ÇİYA : AYDOĞDU, Özkan (2011), Çankırı İli ve Yöresi Ağızları. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [Yayınlanmamış Doktora Tezi], Elâzığ.

DİAT: CAFEROĞLU, Ahmet (1995), Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar. Türk Dil Kurumu Yayınları [62], Ankara.

EDİA : KALAY, Emin (1998), Edirne İli Ağızları (İnceleme-Metin). Türk Dil Kurumu Yayınları [694], Ankara.

EİA : GEMALMAZ, Efrasiyap (1995), Erzurum İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük ve Dizinler). Türk Dil Kurumu Yayınları [589], Ankara.

ERYA : SAĞIR, Mukim (1995), Erzincan ve Yöresi Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük), Türk Dil Kurumu Yayınları [565], Ankara.

EYA : KULLE ÇOBAN, Esra (2012), Elmalı ve Yöresi Ağızları, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi], Denizli.

GDİAT: CAFEROĞLU, Ahmet (1995), Güney Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar.

Türk Dil Kurumu Yayınları [107], Ankara.

KBAYA: BURAN, Ahmet (1997), Keban, Baskil ve Ağın Yöresi Ağızları. Türk Dil Kurumu Yayınları [669], Ankara.

KİA : BAŞER, Elif (2014), Kırıkkale İli Ağızları (İnceleme-Metin-Sözlük). Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi], Niğde.

77

KİAY : UYSAL, İdris Nebi (2009), Karaman İli Ağızları ve Anadolu Ağızları Arasındaki Yeri. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [Yayınlanmamış Doktora Tezi], Denizli.

KMYA: ERDEM, M. Dursun; KİRİK, Esra (2011), Kahramanmaraş ve Yöresi Ağızları.

Kahramanmaraş İl Özel İdaresi Yayınları, Kahramanmaraş.

KRYA : ERDEM, M. Dursun; DAĞDELEN, Güner (2012), Karabük ve Yöresi Ağızları (Giriş-İnceleme-Metinler). Karabük Valiliği Yayınları, Karabük.

KTADİ: ÇELEBİ, Nazmiye (2010), Kıbrıs Türk Ağızlarında Dil İlişkisi İzleri. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [Yayınlanmamış Doktora Tezi], İstanbul.

KYA : ACAR, Ergün (2012), Kastamonu ve Yöresi Ağızları. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [Yayınlanmamış Doktora Tezi], Edirne.

MİA : GÜLSEREN, Cemil (2000), Malatya İli Ağızları. Türk Dil Kurumu Yayınları [737], Ankara.

MMA : ÖZMEN, Şeyda (2007), Muş Merkez Ağzı (İnceleme-Metin-Sözlük). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi], Elazığ.

NYA : KORKMAZ, Zeynep (1994), Nevşehir ve Yöresi Ağızları. Türk Dil Kurumu Yayınları [582], Ankara.

OAAD : CAFEROĞLU, Ahmet (1995), Orta Anadolu Ağızlarından Derlemeler. Türk Dil Kurumu Yayınları [585], Ankara.

OİYA : DEMİR, Necati (2001), Ordu İli ve Yöresi Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük).

Türk Dil Kurumu Yayınları [788], Ankara.

RİA : GÜNAY, Turgut (2003), Rize İli Ağızları (İnceleme-Metin-Sözlük). Türk Dil Kurumu Yayınları [795], Ankara.

SİA : ÖÇALAN, Muharrem (2004), Sakarya İli Ağızları 1. Cilt Giriş İnceleme.

Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [Yayınlanmamış Doktora Tezi], Kayseri.

STİAT: CAFEROĞLU, Ahmet (1994), Sivas ve Tokat İlleri Ağızlarından Toplamalar.

Türk Dil Kurumu Yayınları [91], Ankara.

SYA : DEMİR, İmdat (2012), Sarıgöl ve Yöresi Ağızları (İnceleme-Metin-Sözlük).

Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [Yayınlanmamış Doktora Tezi], Kayseri.

UİA : GÜLSEVİN, Gürer (2002), Uşak İli Ağızları (Dil Özellikleri-Metinler-Sözlük).

Türk Dil Kurumu Yayınları [814], Ankara.

VGHA : GÖKÇÜK, Engin (2012), Van Gölü Havzası Ağızları. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [Yayınlanmamış Doktora Tezi], Elazığ.

YYA : ACER, Fatih (2003), Yerköy ve Yöresi Ağızları. Erciyes Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi], Kayseri.

78

GEZGİN BİR SÖZCÜK OLARAK “VAMPİR”İN ANADOLU

Belgede ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ (sayfa 89-96)