Eşdizimlilik Bilgisinin Verildiği Metin Yayımı ve Sözlük Çalışmaları

Bu başlık altında, eşdizimlilik bilgisinin düzenli olarak verildiği tarihî metin yayımı ve tarihî dönem sözlüklerine birer örnek verilmiştir. Eski Uygur Türkçesinin sözvarlığının ayrıntılı bir şekilde ortaya konduğu, hâlihazırda devam etmekte olan bir sözlük çalışması olarak Klaus Röhrborn tarafından hazırlanan Uigurisches Wörterbuch’ta madde altlarında sözkonusu madde başı sözcüğün farklı anlamları verilerek diğer sözcüklerle eşdizimlendiği bağlamlar örneklendirilmiştir.

Uigurisches Wörterbuch’ta erdem sözcüğünün farklı bağlamlarda farklı sözcüklerle eşdizimlendiğinde ortaya çıkan anlamları ayrı alt başlıklarda örnekleriyle birlikte şu şekilde verilmektedir:

a. “yetenek, kabiliyet, sanat, bilim”; b. “-bilim, -sanat”; c. “erdemli davranış, meziyet, (dinî) fazilet / liyakat”; d. “(şifa) etkisi, görünüm, nimet / iyilik / hayır dua; işlev, görev”; e.

“kazanma kabiliyeti, cesaret”; f. özel isimlerde; g. tanımsız kullanımlar a. “yetenek, kahramanlık, sanat, bilim”

munçulayu tang adınçıg alp erdemin kamag tınlıglarka asıg tusu kıl- “tüm varlıklara böylesine harika bir kahramanlıkla fayda sağlamak”

17

yertinçülüg erdemlerig beş törlüg vidy-a-astan bilge bilig oronların ... ötgür- “dünyevi sanatları beş türlü Vidyasthana bilgelik yerlerini ... anlamak”

eksük biligimiz kiçig erdemimiz üze “bilgi ve yetenek eksikliğimizle”

esriŋü erdemlerin kör- “farklılaşmış yeteneklerini dikkate almak”

darni tegme alkunı tutdaçı erdemke teg- “Dharani’nin her zaman sürdürülebilir sanatına ulaşmak”

c. “erdemli davranış, meziyet, (dinî) fazilet / liyakat”

alku erdemlerig belgürt- “tüm erdemleri göstermek”

edgü erdemlerig edgü yıltızlarıg örit- turgur- “liyakati ve iyileştirici kaynakları ortaya çıkarıp hâkim kılmak”

alku edgü nomlarıg edgü erdemlerig ... bul- “Tüm iyi öğretileri ve hakları / liyakati ...

bulmak”

d. “(şifa) etkisi, görünüm, nimet / iyilik / hayır dua; işlev, görev”

darni tegme nomnuŋ erdemi “Dharani denilen bu öğretinin etkisi”

bo otnuŋ erdemi “bu otun etkisi”

bitig okımış edgü kılınç erdemi bo ... “bu kitabın okunmasının ve iyi işlerin faydası aşağıdaki gibidir ...”

arka ot yaş ı ıgaç birle ünüp yaraşmakı ... yagız yerniŋ erdemi tetir “Bütün otların ve ağaçların birlikte uyumlu ahenkli olması, kahverengi dünyanın nimetinden, iyiliğindendir.”

bu börk erdemi muntag kim ... “bu başlığın işlevi şöyledir ...”

e. “kazanma kabiliyeti, cesaret”

erdemin el tutmış “Hanedanı cesaretiyle devralmış” (Röhrborn 411-415).

Jens Wilkens, Berliner Turfantexte serisinin 25. cildi olarak yayımlanan Kšanti Kılguluk Nom Bitig adlı çalışmasının dizin-sözlük bölümünde madde altlarında sözcüklerin eşdizimlilik bilgisine yer vermiştir. Böylece madde başı sözcüğün diğer sözcüklerle kullanımından doğan anlam nüansları ayrıntılı olarak gösterilmiştir. Aşağıda, köŋül maddesi altında verilen köŋül sözcüğünün eşdizimlendiği örneklerden bir kısmı yer almaktadır:

köŋül ärklig “düşünme organı”

köŋül köküz “ruh”

ač saran köŋül “açgözlülük ve cimrilik”

adak köŋül “yaltakçılık”

agulug ämgätmäklig köŋül “zehirli, zarar verici niyetler”

alkuka umug ınag bolmaklıg köŋül “herkes için bir umut ve sığınak olan tutum”

kertgünč köŋül “inanç, iman”

asıg tusu kılmaklıg köŋül “yarar sağlama duygusu”

18

ayančaŋ köŋül “ibadet zihni”

ädgü ögli köŋül “iyi niyet”

čın kertü köŋül “doğruluk, dürüstlük”

ikirčgü sezik köŋül “şüphe”

kızgak köŋül “haset”

m(ä)n mäniŋlig köŋül “’ben’ ve ‘benim’ düşüncesi, bencillik”

odug sak köŋül “uyanıklık”

öč/ööč käk köŋül “kin, düşmanlık” (Wilkens 322-450)

Yukarıda örneklendirilen Eski Uygur sahasında yapılmış iki çalışmada eşdizimlilik bilgisi sistematik olarak verilmiştir. Dolayısıyla metnin kültürel arka planına hâkim olmayan bir kişi, bu çalışmalar vasıtasıyla eşdizimlilik bilgisine sahip olarak, hem akademik bir çalışma yapmak istediğinde hem de sıradan bir okur olarak söz konusu metinleri rahatlıkla anlayıp yorumlayabilecektir.

Sonuç

Eşdizimliler metin çözümlemede önemli bir yere sahiptir. Özellikle, metin dışı etkenlerin uygulanamadığı tarihî metinlerin çözümlenmesinde eşdizimli yapıların dikkate alınması bir gerekliliktir. Tarihî bir metni Türkiye Türkçesine aktarırken karşılaşılan sözcük birlikteliklerinin anlamlarını bir bütün olarak görmek aktarımın daha doğru ve hızlı bir şekilde yapılmasını sağlayacaktır.

Tarihî metinlerin eşdizimlilik bilgisi, metin yayımlarında ayrı bir başlık altında ya da dizin-sözlük kısmında madde altlarında verilebileceği gibi müstakil eşdizim sözlükleriyle de ortaya konabilir. Ayrı sözlüklerde verilmesinin yanı sıra özellikle metin yayımlarında ayrı bir başlık altında ya da sözlük bölümünde verilmesi, eşdizimsel anlamın bağlamla birlikte bir bütün oluşturması dolayısıyla hem daha sağlıklı hem de pratik olacaktır.

Eşdizimlilik bilgisine yer verilmemiş mevcut tarihî metin yayımlarının ise birer eşdizim sözlüğü hazırlanmalı ya da bugüne kadar yapılmış metin yayımları dikkate alınarak her eşdizimli birimin geçtiği bağlamın da verileceği, metin ve dönem bilgisini ayrıntılı olarak içeren Türkçenin tarihî dönemlerine ait genel bir eşdizimlilik veritabanı oluşturulmalıdır.

19 KAYNAKLAR

Ağca, Mustafa. "Tarihî Türk Dili Alanlarında "Gülmek" Fiili ve Eşdizimlileri". Gülmek. Ed.

Emine Gürsoy Naskali. İstanbul: Libra, 2018.

Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish.

Oxford: Oxford University Press, 1972.

Corda, Alessandra. “Treatment of Senses and Collocations in Dictionaries”. The Structure of The Lexicon In Functional Grammar. Ed. H. Olbertz and K. Hengeveld, J. S. Garcia.

Amsterdam/Philadelphia: JBP, (1998): 195-211.

Cowie, A. P. “Phraseology”. The Encyclopaedia of Language and Linguistics. Ed. R. E.

Asher. Pergamon, Oxford (1994): 3168-3171.

Cowie, A. P. Phraseology: Theory, analysis, and applications. Oxford: Clarendon Press, 1998.

Doğan, Nuh. “Türkçe Sözlükte Fiilsel Eşdizimlilik”. Gazi Türkiyat, Güz (2015): 67-84.

Eken, Neticeyi Tayyibe. “Eşdizimlerin Saptanmasına ve Betimlenmesine Yönelik Kuram ve Yaklaşımlar”. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 13, S. 33, (2016): 28-47.

Gelbukh, Alexander ve Olga Kolesnikova. Semantic Analysis of Verbal Collocations with Lexical Functions. Springer-Verlag Berlin Heidelberg, 2013.

Hill, J. Revising priorities: from grammatical failure to collocational success. Ed. M. Lewis.

Teaching Collocation. Hove: Language Teaching Publications, 2000, s. 47-69.

İnan, Abdülkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm: Materyaller ve Araştırmalar. 4. baskı.

Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995.

Mello, Robin A. “Collocation analysis: a method for conceptualizing and understanding narrative data”. SAGE Publications. London, Thousand Oaks, CA and New Delhi., vol. 2(2), (2002): 231-243.

Tulum, Mertol. Tarihî Metin Çalışmalarında Usul, Konya: Çizgi Kitabevi, 2017.

Moon, Rosamund. “Dictionaries and Collocations”. Phraseology An interdisciplinary perspective. Ed. Sylviane Granger and Fanny Meunier. Amsterdam / Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 2008, s. 313-336.

Orkun, Hüseyin Namık. Eski Türk Yazıtları, Ankara: TDK, 2011.

20

Röhrborn, Klaus. Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1977.

Stubbs, Michael. Text and Corpus Analysis: Computer-Assisted Studies of Language and Culture, Blackwell Publishers (Language in Society series, edited by Peter Trudgill, volume 23), 1996.

Tekin, Talat. Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: TDK, 2016.

Tuna, Osman Nedim. "Köktürk Yazıtlarında "Ölüm" Kavramı ile İlgili Kelimeler ve "kergek bol-" Deyiminin izahı". VIII. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler. 1957.

Ankara: Türk Dil Kurumu, 1960, 131- 148.

Wilkens, Jens. Das Buch von der Sündentilgung. Edition des alttürkischbuddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig. Berliner Turfantexte XXV. Akademie Verlag-Berlin, 2007.

Yüksekkaya, Gülden Sağol. “Türklerde Ölümün Algılanışı, ‘Ölmek’ Karşılığı Kullanılan Kelimelerden Hareketle” (Uçmağa Varmak Kitabı, Ed. Emine Gürsoy Naskali-Gülden Sağol Yüksekkaya), İstanbul: Kitabevi, 2018.

Not: Bu çalışma, Pamukkale Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü Birimi tarafından 2018KKP255 numaralı proje ile desteklenmiştir.

21