BATI KARADENİZ BÖLGESİNDE KADIN BAŞ GİYİMİYLE İLGİLİ SÖZ VARLIĞI

Prof.Dr. Naciye ATA YILDIZ Gazi Üniversitesi / Türkiye

yildiz.naciye@gmail.com Giriş

Günlük hayatta geleneksel giyimin ortadan kalkması, giyimle ilgili sözlerin de zaman içinde unutulmasına sebep olmaktadır. Yöresel olarak değerlendirildiğinde, giyim isimlerinin zengin bir birikim oluşturduğu görülmektedir. Baş giyiminden ayak giyimine kadar yöreler arasındaki farklılıklar ve ortaklıklardan oluşan geniş bir kelime dağarcığı bulunmakla birlikte, şehirlerde olduğu gibi kırsal kesimde de giyinmenin tek tipleşmesi, -mesela erkek giyiminin gömlek-pantolon, kadın giyiminin de elbise, etek-gömlek şekline dönüşmesi, geleneksel olan giyim isimlerinin günlük konuşma dilinden çıkmasına sebep olmaktadır. Kadın baş giyimi için de aynı durum söz konusudur; baş giyiminde de mahalli kültürlerde renk, örtme şekli, süsü, statü göstergesi olması gibi çeşitli etkenlerle oluşmuş olan zengin kelime kadrosunun yerini, günümüzde genel olarak başörtüsü, türban, yazma, yemeni, tülbent gibi birkaç kelime almış gibi görünmektedir. Bu sözlerin büyük bir kısmının Derleme Sözlüğü’ne girmemiş olması da alanla ilgili olarak çalışanlar için bir eksikliktir.

Günümüze kadar özellikle güzel sanatlar ve tasarım alanlarında çalışan araştırmacıların, yörelere ait giyim-kuşam çeşitlerini, tekniklerini içeren değerli çalışmalar yaptığı, ancak bu çalışmalarda yer alan giyimle ilgili onlarca kelimenin maalesef söz varlığı açısından çok fazla dikkate alınmadığı görülmektedir. Bu konuda “Anadolu’da Kadın Başlıkları” adıyla bir eser yayımlayan Nevin Balta (2014), yazılı kaynaklardan hareketle bu zengin birikimi bir kitap bütünlüğünde ortaya koymuştur. Günümüzde bir turizm getirisi olarak popüler hale gelen yapma bebekçilik alanında dahi, giyim ve örtü isimlerinin özgünlüğünün ve zenginliğinin çok sınırlı olarak korunduğu dikkati çekmektedir. Birçok giyim eşyası isminin, bunları kullanan ve/veya tanıyan kişilerle birlikte söz dağarcığımızdan çıkacak olması, konunun önemini ortaya koymaktadır. Birçok ülkenin giyim-kuşamla ilgili söz varlığını gösteren dil haritaları mevcutken, Türkiye’de henüz böyle kapsamlı bir çalışma henüz yapılmamıştır.

Bu çalışmada sırasında maalesef, artık bu tür söz varlığının büyük ölçüde unutulmuş olması, daha önce de belirttiğimiz gibi belirli kelimelerle ifade edilmesi nedeniyle, çok fazla kişiyi sözlü kaynak olarak kullanmak mümkün olamamıştır. Bu sebeple, eski kaynaklara istinaden yapılan çalışmalar, yörelerin özelliklerini yansıtan internet kaynakları da çalışmada başvurulan kaynaklar arasında yer almıştır.

Bu ve benzer çalışmaların nihai hedefi bu alandaki söz varlığımızın kayıt altına alınmasını sağlamaktır.

Çalışmada yörelerden tespit edilen kelimeler Derleme Sözlüğü’nde araştırılmış ve bulunup bulunmadığı belirtilmiştir. Giyim isimlerinin bazen benzer olmakla birlikte aynı yöre içinde bile farklı özellikler taşıyabildiği görüldüğünden, bir baş giyimi ismi farklı bir örtü çeşidini ifade ediyorsa, bunlar belirtilmiş ve özel günlerde veya statü göstergesi olarak kullanılan baş giyimleri varsa bunlar belirlenmeye çalışılmıştır.

125

Abacuk Zonguldak Oyalı yemeni¹

Al Bolu

D.S. de var. Yöre eksik.

Evli kadınların kullandığı bir örtüdür.

Kırmızı ipek, şifon ya

da krep üzerine pullarla işlenmektedir.

Kenarlarında sarı simden oya veya kapat­mak içindir. Duvaktan sonra gelinin tepeliğine çeki olarak kullanılır.

Yeşil çevre ile birlikte gelinin başını kapatır.⁴

Al yeşil Kastamonu/Tosya

D.S. de yok.

Gelin giysisi Yemeninin üzerine takılır. Genellikle saten veya şifon kumaştan yapılır.

Dikdörtgen iki kumaşın bir uzun kenarının birbirine dikilmesinden oluşturulur.Bu dikilen kısım alına getirilir ve arkada “v” biçiminde olan ve fes üzerine bağlanan başörtüsü.

Atgı Kastamonu/Abana, kapatan kare şeklinde yünlü dokuma.

Ayak Kastamonu/Tosya Gelin giysisi Perşanın şakaklara gelen kısmındaki

1 /www.formlordi.com/zonguldak/97146-zonguldakta-eskiden-giyilen-yoresel-kiyafetlerin-ozellikleri.html

2 Melda ÖZDEMİR (2009). “Bolu İlinde Geleneksel Kadın Başlıkları”, Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Hakemli Dergisi, S.4, s.12.

3 http://www.dilekisleme.com/folklor-kostumleri/karabuk-safranbolu-kiyafeti

4 http://www.kibriscik.gov.tr/yoresel-kiyafetler

55E.Elhan ÖZUS, Filiz ERDEN, Melek TUFAN (2015). “Kastamonu Geleneksel Kadın Giysileri”. International Journal of Science Culture and Sport (IntJSCS), S.4, s.612.

6 http://ozhanozturk.com/2017/08/29/karadeniz-bolgesi-geleneksel-giyim-kusam-sozlugu/

7 /www.formlordi.com/zonguldak/97146-zonguldakta-eskiden-giyilen-yoresel-kiyafetlerin-ozellikleri.html

8 Kaynak kişi: Sabahat Yılmaz.

126

D.S. de yok. uzun boncuk dizileri⁹

Baskuluklu fes Bolu D.S. de yok.

Ön kısmında üç altın bulunan fes.

Baş altını Bolu D.S. de yok.

Kırmızı kurdele ya da bükülmüş ince kumaşa aralıklarla

geçirilen altın liralar fesin alın kısmına, çeki üzerine yerleştirilmekte ve kumaştan yapılır. Bel kısmı lastikli başa gelen kısım ise göbeğe kadar açık olup içerden elle tutulmak suretiyle giyilir.¹⁶

Kastamonu/Daday, Ağlı, Araç, Seydiler:

Vücudun üst kısmını

tamamen örten, dikdörtgen şeklindeki bu örtü beyaz renk üzerine siyah desenlidir.

9 E.Elhan ÖZUS, Filiz ERDEN, Melek TUFAN (2015). “Kastamonu Geleneksel Kadın Giysileri”. International Journal of Science Culture and Sport (IntJSCS), S.4, s.611.

10 Melda ÖZDEMİR (2009). “Bolu İlinde Geleneksel Kadın Başlıkları”, Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Hakemli Dergisi, S.4, s.6.

11 Dilek YALÇIN ÇELİK (2015). Mengen’de Geleneksel Giyim Kuşam. s.11.

12 Dilek YALÇIN ÇELİK (2015). Mengen’de Geleneksel Giyim Kuşam. s.11.

13 Selma Toprak

14 Sema Özkan TAGI, Ayşem AYDIN (2008).” Kastamonu’da Geleneksel Kadın Giysileri”. ICANAS, C.III, s.1314.

15 Selma Toprak

16 E.Elhan ÖZUS, Filiz ERDEN, Melek TUFAN (2015). “Kastamonu Geleneksel Kadın Giysileri”. International Journal of Science Culture and Sport (IntJSCS), S.4, s.612.

127

Uzun kenarın iki köşesi çene altından dolanarak iki yanda

1. Bolu: Fes’in üzerine bağlanan üçgen kumaştır. Çeki olarak, şifon,

krep, saten gibi parlak ve kaygan kumaşlar kullanılmakta ve kenarlarına iğne oyası yapılmak tadır. Fesin alın kısmındaki altınların üstüne çeki şeklinde kullanılan bir tülbenttir²².

Tosya’da: Tacın üzerine takılır. Taçtaki kalınlığı desteklemek amaçlı kullanılır.

Taçtaki kabarık kısım çekide de mevcut olup bu kısımlar üst üste getirilerek çeki başa bağlanır. Çeki genellikle 3-4 metre olmakta başa iki kere dolandıktan sonra enseden aşağı sarkıtılmaktadır. Eni ise Sanatlar Fakültesi Hakemli Dergisi, S.4, s.12.

22 Melda ÖZDEMİR (2009). “Bolu İlinde Geleneksel Kadın Başlıkları”, Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Hakemli Dergisi, S.4, s.6.

128

kısımlarda ise 7 cm dir. Genellikle kırmızı kumaştan yapılır.²³

Ilgaz: Siyah kumaştan yapılır

Çelme Bolu/Mengen

D.S. de var.

Baş bağlama şekli: Evli kadınların poğu üçgen katladıktan sonra uçlarını çene altından bağlayıp tek yanak ile örtü arasına sıkıştırmaları şeklindeki baş yeşil, turuncu ve sarı ipek ipliklerle işlenmektedir. Çember

başörtüsününkenarları isteğe bağlı olarak saçak, püskül, firkete oyası ya da Kastamonu

23 E.Elhan ÖZUS, Filiz ERDEN, Melek TUFAN (2015). “Kastamonu Geleneksel Kadın Giysileri”. International Journal of Science Culture and Sport (IntJSCS), S.4, s.611.

24 Dilek YALÇIN ÇELİK (2015). Mengen’de Geleneksel Giyim Kuşam. s.16.

25 Melda ÖZDEMİR (2009). “Bolu İlinde Geleneksel Kadın Başlıkları”, Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Hakemli Dergisi, S.4, s.6-7.

26 http://karabukkultur.gov.tr/TR,63741/eflanide-giyim-kusam.html

129

Baş giyiminin fesin üzerine kaplanan ve dikilen kumaş parçalarıyla

Dallı çeki Bolu/Kıbrısçık Kırmızı dallı çeki gelinlik,