160d) Bazı dillerde, sıralı fiillerin her biri

zaman-görünüş-kip işaretlemesine sahipken, bazı dillerde tek bir zaman-görünüş-kip işaretlemesi mevcuttur (Aikhenvald 2006: 8).

e) Sıralı fiiller, birleşik/karmaşık bir yüklem oluşturur ve böylece tek bir olayı bildirir.

f) Bütün bileşenler için vurgu ve tonlama ortaklığı vardır.

g) Sıralı fiillerin kendine özgü eyleyenleri/istemleri (özne, nesne vs.) olabilir.

h) Sıralı fiil yapıları, durumdan çok bir olayı ya da süreci bildirir.

Dolayısıyla durum bildiren fiillerin bu yapılarda görülme şansı oldukça zayıftır (bk. Aikhenvald (2006: 12).

i) Sıralı fiil yapılarında olaylar, oluş sırasına göre verilir (Bisang 1995:

141).

altasıralama-içeriksel belirteç ilişkisi birlikteliği görülmez).

d) Sadece en son yüklemlide (temel yüklemli) zaman-görünüş-kip

g) Periyodik cümlelerin de kendine özgü eyleyenleri/istemleri (özne,

i) Periyodik zincirleme cümle tipinde, olaylar oluş sırasına göre verilir.

5. Sonuç, değerlendirme

Sıralı fiil yapıları, fiillerin ardışık olarak sıralanmasıyla oluşan sentaktik bir tekniktir ve bu tekniğin belli yapısal ve tipolojik özellikleri vardır. Çağdaş Türk dillerinde de görülen bu sıralı fiil yapıları için, önceleri fiil sıralaması (Verbserialisierung), sıralı fiil yapıları (serial verb constructions) gibi terimler kullanıldıysa da, daha sonraları bu yapılar için periyodik zincirleme cümleler terimi ağırlık kazanmıştır.

Çağdaş Türk dillerinde değişik sentaktik görevleri olan periyodik zincirleme cümleler, içeriksel belirteç işlevi olmayan terminal zarf-fiil ekleriyle (-(X)p, -GAš gibi)

161

kurulmaktadır. Bu yapıların tipolojik özellikleri arasında şunlar sayılabilir: a) Genelde kılış fiillerinden oluşur, b) Genelde özne, paylaşılan (ortak) bir eyleyendir (argument), c) Sadece temel yüklemlide görünüş-zaman-kip işaretlemesi vardır, d) Bütün bileşenler, ortak bir prosodiye sahiptir, e) Bir ana olay, bir de bu ana olayı değişik açılardan (tarz vb.) tamlayan uydu olaylar söz konusudur.

Bu çalışma kapsamında, çağdaş Türk dillerinde (Kırgızca, Tuvaca, Sarı Uygurca, Salarca) belli zarf-fiil ekleriyle kurulan sıralı fiil yapıları, yani periyodik zincirleme cümleler tipolojik özellikleri bağlamında incelenmiştir. İlk defa bu incelemeyle, evrensel dilbilimde sıralı fiiller olarak bilinen sentaktik yapı ile Türk dillerindeki fiil sıralama tekniği tipolojik açıdan karşılaştırılmış, ikisi arasındaki benzerlik ve farklılıklar ayrıntılı olarak ortaya konulmuştur.

Yapılan bu tipolojik karşılaştırma göstermiştir ki, evrensel ölçekteki sıralı fiil yapıları ile çağdaş Türk dillerindeki fiil sıralama tekniği birçok açıdan benzerdir. Ancak bu iki teknik arasındaki iki temel fark vardır: a) Sıralı fiil yapılarının belli bir morfolojisi yoktur, Türk dillerindeki fiil sıralama tekniği ise, zarf-fiil ekleriyle işaretlenir, b) Sıralı fiiller arasında belli bir sentaktik bağımlılık ilişkisi yoktur, Türk dillerindeki fiil sıralama tekniğinde ise bileşenler arasında (bağımlı yüklemliler) formal bir altasıralama ilişkisi vardır.

Kısaltmalar

BEL Belirtme durumu

ÇK Çokluk kişi

ÇOK Çokluk eki

EVID Evidensiyel

GZ Geçmiş zaman

IYE İyelik

KIL Kılınış

SFY Sıralı fiil yapısı

ŞZ Şimdiki zaman

TK Teklik kişi

VAS Vasıta

YÖN Yönelme durumu/Yön

ZF Zarf-fiil

162 Kaynakça

Aikhenvald A. Y. (2006). Serial verb constructions in a typological perspective. Aikhenvald

& Dixon (Yay.). Serial verb constructions: a cross-linguistic typology. Oxford: Oxford. 1-87.

Anderson, G. D. S. 2004. Auxiliary Verb Constructions in Altai-Sayan Turkic, (Turcologica 51), Wiesbaden: Harrassowitz.

Aydemir, İ. A. 2009. Konverbien im Altai-Tuwinischen. Eine Untersuchung unter besonderer Berücksichtigung des Altai-Dialekts (Turcologica 80.) Wiesbaden: Harrassowitz.

Aydemir, İ. A. 2010. Türkçede Zaman ve Görünüş Sistemi. Ankara: Grafiker Yayınları.

Aydemir, İ. A. 2014. Türkçede Zarf-fiillerin Bağlayıcılık İşlevleri Hakkında, Turcology and Linguistics: Éva Ágnes. Csató Festschrift. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları. 31-41.

Bisang, W. 1995. Verb serialization and converbs - differences and similarities, König, E. &

Haspelmath, M. (Yay.). Converbs in cross-linguistic perspective, Berlin: Mouton de Gruyter.

137-188.

Bisang, W. 2009. Serial Verb Constructions, Language and Linguistics Compass 3. 792-814.

Dwyer, A. M. 2007. Salar: a study in Inner Asian areal contact processes, Part I:

Phonology. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.

Dwyer, A. M. 2013. Clause Chaining in Salar, Erdal, M. & Koç Y. & Cengiz, M. (Yay.) Dilleri ve kültürleri yok olma tehlikesine maruz Türk toplulukları. 4. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. Ankara. 210-215.

Graschenkov, P. & Markman, V. 2011. Serial verb ditransitives in Turkic. Simpson, A.

(Yay.) Proceedings of the 7th Workshop on Altaic Formal Linguistics (WAFL7). 79-90.

Haspelmath, M. 2016. The serial verb construction: Comparative concept and cross-linguistic generalizations. Language and Linguistics 17 (3). 291-319.

Işınsu, E. (2010). Çiçekler Büyür. İstanbul: Elips Kitap.

Johanson, L. 1992a. Strukturelle Faktoren in türkischen Sprachkontakten. Sitzungsberichte der Wissenschaftlichen Gesellschaft an der J. W. Goethe-Universität Frankfurt am Main, 29:

5. Stuttgart: Steiner.

Johanson, L. 1992b. Periodische Kettensätze im Türkischen. Wiener Zeitschrift für Kunde des Morgenlandes 80. 201-211.

Johason, L. 2004. Converging codes in Iranian, Semitic and Turkic. Csató, Éva Agnes &

Isaksson, Bo & Jahani, Carina (Yay.) Linguistic convergence and areal diffusion. Case studies from Iranian, Semitic and Turkic. London & New York: RoutledgeCurzon. 3-31.

Johanson, L. 2007. Aspectotemporal connectivity in Turkic: Text construction, text subdivision, discourse types and taxis. Rehbein, J. & Hohenstein, C. & Pietsch, L.

(Yay) Connectivity in grammar and discourse. Amsterdam: John Benjamins. 188-198 Kirchner, M. 1998. Kirghiz. Johanson, L. & Csató, É. Á. (Yay.) The Turkic Languages, London [Routledge]. 344-356.

Monguš, D. A. & Kuurlar, K. B. 1991. Tïva dïl. Ortumak školanïη 6-7 klastarïnïη ö:redilge nomu. Kyzyl.

163

Nugteren, H. 2010. On the origin of the narrative converb in Eastern and Western Yugur.

Johanson, L. & Robbeets, M. (Yay.). Transeurasian verbal morphology in a comparative perspective: genealogy, contact, chance (Turcologica 78). Wiesbaden. 129-139.

Roos, M. 2000. The Western Yugur (Yellow Uygur) Language. Grammar, Texts, Vocabulary [Dissertation, Leiden University, The Netherlands.]

Shibatani, M. 2007. Grammaticalization of converb constructions: The case of Japanese -te conjunctive constructions. Rehbein J. & Hohenstein C. & Pietsch, L. (Yay.) Connectivity in Grammar and Discourse. Amsterdam: John Benjamins. 21-49.

Shibatani, M. 2009. On the form of complex predicates: demystifying serial verbs. Berlin:

Mouton de Gruyter.

Stahlke, H. F. W. 1970. Serial verbs. Studies in African Linguistics 1. 60-69.

164

TÜRKİYE’DEKİ LİSE TARİH KİTAPLARINDA İNŞA EDİLEN TARİHÎ