ABD başkanı Harry Truman, 12 Mart 1947 tarihindeki konuşmasında;
“İçinde bulunduğumuz günlerde, dünya’daki her ülke alternatif yaşam biçimleri arasında bir tercih yapmak zorunda.
Bunlardan biri, çoğunluğun arzusu esasına dayalı olan, hür kurumlar, temsili bir hükümet, hür seçimler, bireysel özgürlükler, konuşma ve din özgürlüğü ve siyasi baskılardan uzak bir rejime karakterize edilen bir yaşam biçimi. Bir diğeri ise, azınlığın arzusunun çoğunluğa zorla kabul ettirildiği bir sistemin getirdiği yaşam biçimi. Burada korkutma ve baskı, sansür edilen basın ve radyo, seçimlerde sahtecilik ve tüm kişisel özgürlüklerin ilgası söz konusu. Benim inancım odur ki, ABD’nin politikası silahlı azınlıklar yada dış güçler tarafından baskı altına alınmaya çalışılan ve bunu reddeden hür halklara destek vermek olmalı.”56
Diyerek Soğuk Savaş’ın ilk günlerinde propaganda yöntemleri ile neler yapılabildiğini ve kendilerinin ne yapacağını açıklamıştır. Soğuk Savaş yılları eğer başka bir isimle adlandırılacak olursa herhalde en güzel tabir “Propaganda
55 A.g.e, s.148.
56 Stephen E. Ambrose, Dünyaya Açılım , 1938’den Günümüze Amerikan Dış Politikası, Dış Politika enstitüsü yayınları, Ankara, 1992, s.60
Savaşları Dönemi” olurdu. NATO ve Varşova Paktları kurulması ile iki ikiye ayrılan dünyada yaşanan gelişmeler propaganda savaşı ile anlamlandırılabilir.
Soğuk Savaş yıllarının en çok konuşulan, konu olan CIA ile KGB arasındaki mücadele bu dönemin propaganda ve istihbarat savaşları dönemi olduğunun göstergesidir. Ayrıca siyasi, askeri, kültürel ekonomik gelişmeler, istihbarat örgütleri tarafından propaganda amaçlı olarak kullanıldığı bilinmektedir. Askeri alandaki gelişmeler, uzay çalışmaları, kültür, spor başarıları, ekonomik güç bu dönemde ABD ve SSCB’nin kendi sistemlerinin dünyaya ne kadar başarılı ve güçlü olduğunu göstermek amacıyla kullanılmıştır. Soğuk Savaş döneminde faaliyetleri göz önüne alındığında ABD’nin ve SSCB’nin propagandalarını ekseriyetle kendi hakimiyet alanlarında ve etki sınırlarında yaptıkları görülmektedir. Polonya, Doğu Almaya, Bulgaristan, Romanya gibi ülkelerin Soğuk Savaş yıllarındaki siyasal, kültürel, bilimsel ve bir çok alandaki yayınlarına, medya organlarındaki yazı ve sözlere baktığımızda komünist propagandanın ne kadar etkili olduğu görülmektedir. Aynı şekilde ABD, etkisindeki ülkelere de baktığımızda da bu durum değişmemektedir.
Amerika’nın Sesi Radyosu’nun Rusça yayınları olsa da yayın saati paylaşımı göz önüne alındığında, İngilizce, Almanca, Fransızca, Türkçe yayınlarının ekseriyeti kapsadığı görülmektedir.57 Nitekim Moskova Radyosu da yayınlarında Romence, Bulgarca, Sırpça büyük yer kapladığı bilinmektedir.
Soğuk Savaş yıllarının propaganda boyutunu II. Dünya savaşından ayıran önemli faktörün kendi müttefiklerine yapılan propaganda olduğunu söylemek yanlış olmaz. Soğuk Savaş döneminde teknolojinin II. Dünya Savaşı dönemi ile karşılaştırılamayacak kadar gelişmiş olduğu bilinmektedir. Teknolojik imkanları ile ABD’nin ve SSCB’nin rahatlıkla birbirlerinin sınırları içerisinde etkin propaganda yapabilecekleri imkan dahilindedir. Ancak bu tür örnekler o kadar azdır ki dönem incelendiğinde akla “danışıklı dövüş” ihtimali gelmektedir.
Soğuk Savaş yıllarında propaganda ve yoğunlukla ABD’nin SSCB’yi
“Çevreleme Politikası” izlediği ülkelerde meydana gelmiştir.58 Bu ülkelerin II.
57 Amerikan Sesi Radyosu Yabancı Dillerde Yayınları, http://www.voanews.com, 22.04.2006.
58 Çevreleme politikası izlenen ülkeler, http://www.heartland.it, bknz. Ek: 6
Dünya savaşı sonrası toplanan Potsdam ve Yalta konferanslarında durumu belirlenemeyen ülkeler olması konun anlaşılmasına yardımcı olacak güzel örnektir. ABD’nin çerçeveleme politikası nedeniyle destek verdiği ülkeleri incelediğimizde, Türkiye ve Yunanistan Yalta konferansında durumu netleşmeyen ülkelerdir. Türkiye’nin tarafsız bir ülke olarak II. Dünya savaşı sonrası durumunun görüşülmemesi gerekmektedir. Ancak toplantılarda Türkiye’ye ile ilgili konular gündeme gelmiştir. Yunanistan, Pakistan (Hindistan’la birleşik) ve İran’ın büyük bir bölümü İngiliz kontrolündedir. Nitekim İran sorunu olarak tarihe geçen, Soğuk Savaşın başlamasının en önemli sorunlarından görülen İran’da ki SSCB işgali, SSCB’nin bölgeyi terk etmesi ile son bulmuştur. İran, Şah döneminde ABD’nin müttefiki olmuştur. Dolayısıyla çevreleme politikası olarak adlandırılan sistemin ülkeleri II. Dünya Savaşı sonunda ABD-İngiliz egemenliğindeydi. Bu ülkeler aynı zamanda SSCB ve ABD’nin hakimiyet çizgisinin sınırlarını da oluşturuyorlardı. Soğuk Savaş yıllarında propaganda savaşları yoğunlukla bu hat üzerinde olmuştur. Bu hat ABD ve SSCB’nin aynı zamanda hakimiyet sınırını da oluşturmaktadır. Bu hat üzerinde olacak bir değişme komünizmim veya liberal Batı’nın galibiyeti anlamına gelecektir. Bundan ötürü Soğuk Savaş döneminde karşılıklı propaganda çevre ülkelerde cereyan etmiştir. Soğuk Savaş’ın iki süper gücü olan ABD ve SSCB, bu ülkelerdeki propaganda faaliyetlerine özel önem vermişlerdir. Oysa, Fas, Moğolistan gibi bir çok örnekle çoğaltabileceğimiz çevre ülkeleri dışındaki devletlerde de genellikle tek taraflı propagandanın örneklerine rastlanır.
ABD ve SSCB’nin Soğuk Savaş dönemi boyunca bahsi geçen hat üzerinde yaptıkları propaganda bugüne kadar süregelmiş propaganda yöntemlerinden de büyük farklılıklar gösterir. Soğuk Savaş dönemi propaganda yöntemlerini daha önceki dönemlerde yapılan propagandadan ayıran nedenleri şu şekilde sıralaya biliriz;
1. İnter disiplinel çalışmaların propaganda amaçlı kullanılması.
2. Askeri teknolojilerdeki gelişmeler.
3. Sosyal ve sayısal bilim dünyasındaki gelişmeler.
4. Sanat, kültür ve düşünce alanındaki gelişmeler.
5. Propaganda çalışmalarında deneyimlerin artması.
6. kitle psikolojisi yöntemlerindeki gelişmeler.
7. Propagandada ideolojinin kitleleri etkilemede insan yaşamını merkez alması.
Bu maddeler Soğuk Savaş döneminde uygulanan propagandayı daha önceki propaganda yöntemlerinden ayıran özellikler olarak ifade edilinebilinir.
Bu maddelere ileriki bölümlerde atıfta bulunularak açıklamalar yapılacaktır.
Propagandanın temeli olan “inandırma” veya “yayma” anlamı yukarıda saydığımız bu maddeler geliştirilerek bir savaş yöntemi oluşturulmuştur. Soğuk Savaş önceki dönemlerde propaganda savaş sırasında savaşı kazanmak adına yapılan bir yöntemken Soğuk Savaş döneminde bizzat savaşı kazanmak adına tek başına kullanılan bir araç olmuştur. Sıcak savaşın olmaması nedeni ile Soğuk Savaş adını alan bu dönem, propaganda savaşı ile yeni bir boyut kazanmıştır. Bu savaş iki bloklu dünyanın temsilcileri olan ABD ve SSCB’nin yanı sıra bu ülkelerin ve müttefiki olan ülkeler tarafından da gerçekleştirilmiştir.
Hatta bu ülkelere kendi halklarına da propaganda yöntemlerini uygulamışlardır.
Devletler daha çok “taraf olma” anlayışı ile sistemleşmiştir. Özellikle Amerikan propagandası, propaganda ile taraftar edinmede insan yaşamını merkez edinmiş, insani değerleri, yaşam standartlarını ön plana çıkarmıştır. Soğuk Savaş döneminde propaganda başlı başına savaşı kazanma yöntemi olarak ortaya çıkmıştır. Bundan dolayı sivil ve askeri faktörler propaganda yöntemleri içerisine girmiştir. Propaganda bu güne kadar getirdiği anlam olan “yayma”
anlamı gelişmiş başlı başına bütün faktörlere etki eden yöntem olarak ortaya çıkmıştır. Soğuk Savaş döneminde ekonomi propagandası, kültür propagandası, sanat propagandası gibi bir çok alanda propaganda yöntemleri uygulanmıştır. Propaganda sadece iletişimde bir yöntem olmayıp geniş bir perspektifte bütün alanlarda kitleleri etkilemek, bireyleri inandırmak, ideolojileri yaymak, ülkeler işgal etmek, sistemleri değiştirmek vb. anlamlara gelecek şekilde kullanılmıştır.
Soğuk Savaş dönemi propaganda faaliyetleri “savaşsız savaş” anlamına gelmektedir. Propaganda uygulamaları propaganda üreticisi olan iki süper gücün uygulamalarına göre farklılık göstermektedir. II. Dünya savaşında ABD, icat ettiği atom bombasını kimseye duyurmadan bir gizlilik içerisinde Japonya’da denenerek bizzat askeri alanda kullanılmış, Soğuk Savaş döneminde Kore’de taraflar çatışma içerisindeyken ABD’nin geliştirdiği yeni atom bombası Pasifik’te yapılan denemeler ile dünyaya duyurulmuştur. ABD müttefiki her ülke medyasında Atom bombasının etkisi, neler yaptığı veya yapamadığı anlatılmaya çalışılmıştır.59 Bu örnekte görüldüğü gibi ABD Soğuk Savaş döneminde elinde bulunan güçlü silahı savaş meydanında kullanamamasında bu büyük dehşet silahını propaganda yöntemi ile düşman ülkelerde caydırıcı ve müttefik ülkelerde de ABD’ye olan güveni, sadakati artırıcı bir yöntem olarak kullanmıştır. Soğuk Savaş döneminde bu tür örnekler sıkça çoğaltılabilir. Bu yöntemler müttefik ülkelerin medyaları incelenerek görülebilir. Çünkü aynı dönemde ABD müttefiki ve işbirlikçisi ülkelerde atom bombasını gücü, dehşeti, etkisi anlatılırken aynı yıllarda SSCB ve etki alanındaki ülkelerde atom bombasının savaşı kazanmada kesin yöntem olmadığı, atom bombasının gücünün ve yıkıcılığının abartıldığı bilimsel olarak açıklanmaya çalışılıyordu.
Nitekim SSCB’de atom bombasını yapana kadar bu şekilde açıklamalar devam etmiştir. SSCB ve müttefik medya yayınlarında devam etmiştir. SSCB, atom bombasını yaptığını ilan ettikten sonra özellikle Sputnik adlı füzeyi uzaya göndermesi ile artık atom bombası propagandası gücü gösteren bir öğe olarak kullanılmıştır. Ekonomik güç ön plana çıkarılıp, askeri güçten daha çok her iki ülkenin atom bombasına sahip olması ile başlayan süreçte hangi sistemin daha başarılı olduğunu göstermek adına propaganda yapılmaya başlanmıştır. Bu yarışta başarılarını veya başarı olarak göstermek istenileni medya organları ile insanlara ulaştırarak, insanlar etki altında bırakılmaya çalışılmıştır.
Soğuk Savaş döneminin savaş füzesi propaganda, fırlatma rampası ise medya organları olmuştur. Medya organları tarihinin en parlak dönemini Soğuk Savaş sırasında yaşamıştır. Siyah, gri, beyaz propaganda olarak adlandırılan haberler medya organları tarafından sistemleştirilmiştir. Kişisel , Örgütsel ve
59 Cumhuriyet Gazetesi, I. Cilt, 22 Ocak 1951.
Devlet propaganda araçları, medya organları üzerine kurulmuştur. Söz ve yazının yanında görsel araçlarla Soğuk Savaş sırasında ideolojiler taraftar kazanma yarışına girmişlerdir. Propaganda ile insanlar etki altında bırakılarak sistemler değiştirilmeye çalışılmıştır.60 Soğuk Savaş döneminde ABD ve SSCB bütün imkanlarını propaganda yöntemlerini uygulamakta kullanarak etki alanlarını genişletmeye çalışmışlardır. Soğuk Savaş dönemi propaganda yöntemi olarak ABD başkanı Truman’ın ilan ettiği doktrin ile Marshall yardımı örnek gösterilebilir.61 ABD, SSCB’nin Comunform ile başlattığı komünist ülkelere destek, yardım ve işbirliği anlayışına karşılık, ABD’de ekonomik yardım ile yıkılmış olan Avrupa’nın SSCB’nin gücü karşısında etkisiz kalarak SSCB’nin yaymaya çalıştığı komünist propagandanın etkisinde kalmaması için Avrupa ülkelerine ekonomik yardım sağlamak amaçlansa da ekonomik yardım ile zenginleşebileceklerine inandırmaktı. ABD’nin ekonomik olarak güçlendirdiği Avrupa’nın komünizmin vaat ettiği değerlere inanmaması amaçlanmıştır.
Marshall Planı ile Avrupa’nın kalkınması hedeflenerek ABD aynı zamanda Avrupa’ya satacağı ürünlerde ekonomik gücünü geliştirecek büyük bir pazara sahip olmuştur.62 Soğuk Savaş döneminde ABD’nin müttefikleri aynı zamanda ABD’nin ticari partnerleri konumuna gelmişlerdir. SSCB’nin aynı yöntemle ilerlediğini söylemek zor olsa da SSCB’de müttefik ülkelerine sağladığı mühendislik ve kaynak imkanları ile bu şekilde gücünü ve sisteminin inandırıcılığını sağlamaya çalışmıştır. Nitekim Soğuk Savaş döneminde en çok tartışılan konu hangi sistemde daha refah ve gelişmişlik düzeni ulaşılabileceğidir. Bir çok tartışma ve makale ABD veya SSCB sisteminin kalkınmada daha sağlıklı olabileceğini konu edilmiştir. Soğuk Savaşın özellikle son evresi olan 1980’li yıllara kadar ekonomik ve askeri olarak bir birlerine denk olarak görülen bu iki sistem 1980 sonrası SSCB’nin yaşadığı ekonomik bunalımlarla değişmiştir. ABD başkanı Reagan başlattığı yeni ekonomik Soğuk Savaş sonunda, SSCB’nin insanların en doğal hakkı olan iyi yaşama ve özgür olma hakkını dahi veremediğini ilan etmiştir. SSCB 1989 yılında Gorbaçov’un
60 İsmail Kayabalı, Cemender Aslanoğlu, Propagandanın Soysal- Psikolojik Temelleri, TSK yayınları, Ankara, 1987. s. 140
61 Marshall yardımı için yapılan tanıtım afişi, http://www.geschiedenisvoorkinderen.nl, bknz. Ek:
7 62 Marshall yardımı alan ülkelerin aldıkları yardım miktarı, http://www.vho.org, bknz. Ek: 8
uyguladığı politikalarla birlikte dünyaya açılınca SSCB’nin ekonomik olarak güçsüzlüğü ortaya çıkmıştır.
Soğuk Savaş dönemi hızla gelişen teknoloji, baş döndürücü bilimsel gelişmeler, ekonomik sistemler, askeri büyüklükler, haber alma teşkilatları, casusluk oyunları, spor müsabakaları, sanat-kültür alanındaki değişikliklerle dünyada yeni bir çağ açmıştır. Diğerinden daha iyisini yapmak, kendi sisteminin en iyi olduğunu kanıtlamak adına olan bu yarış propaganda ile dünyanın en güçlü ülkesini tanıtmayı en iyi sistemi göstermeyi amaçlamıştır. Bu yarışta ülkeler kendi müttefik veya yandaşlarına en iyi sistemin kendi uyguladıkları sistem olduğunu anlatmak ve kendi etki alanlarında kalmalarını sağlamak için bütün bu gelişmeleri propaganda ile özellikle kendi etki alanı içindeki ülkelere ve kendi saflarına katılımlarını sağlamak için propaganda yaptıkları ülkelere de uygulamışlardır.