Propaganda kitlelere ulaşmak için bir çok araç ve gereci kullanmak zorundadır. Propagandanın önemli özelliği her dönemde en ilkel iletişim araçlarını ve en modern iletişim araçlarını aynı zamanda kullanabilmesidir.
İnsan sesi “konuşma” ilk çağlardan itibaren kullanılan bir propaganda aracıdır.
Yazının bulunması ile yazı da propaganda aracı olarak kullanılmıştır.
Propagandanın temelinin söz ve yazı olduğunu söylenebilir. Teknolojik gelişmeler sayesinde propagandanın temeli olan söz ve yazı, kitlelere ulaşmada birçok teknolojik buluşları kullanmıştır. Ayrıca güzel sanatlardan olan resim, heykel ve müzik de propaganda için kullanılan araç ve gereçlerdendir.27 Propaganda, kitleleri ve kişileri etkilemek için kullanılan tüm imkanlardan yararlanmaktadır.
Propaganda araçlarını sıralarken şu şekilde gruplandırabiliriz: a) Kişisel propaganda araçları. b) Örgütsel propaganda araçları. c) Devlet propaganda araçları.
27 Toby Clark, Sanat ve Propaganda, Kitle Kültürü Çağında Politik İmge, Ayrıntı Yayıncılık, İstanbul, 2004, ss. 63-90.
1.1.3.1. Kişisel Propaganda Araçları
Kişisel propaganda, bir kişinin kullanabileceği araç ve maliyetle yapılan propagandadır. En yaygın olanı konuşmaktır.
Kişisel propagandacılar, bulundukları her yerde ve konuşabildikleri herkese inanç, ideoloji ve düşlerini anlatırlar. Konuşma propagandanın temelini oluşturur. Çünkü kullanılan araçların birçoğu ses ile yapılır ve insanlar dinlemenin verdiği kolaylık ve mali yükün azlığı nedeniyle dinleme ve izleme eylemini daha şok tercih ederler. Kişisel propaganda yazıyı da kullanır. Fakat bunun maliyeti yüksektir ve hedef kitle belirli bir kaynak ayırarak alabileceğinden sınırlı bir kitleye yönelir. Genellikle yerel gazete ve dergiler bu tür örnekler teşkil etmektedir. Kişisel propaganda tek tek konuşmak, kapı kapı dolaşmak, kendisinin yayınladığı veya kendi düşüncelerini paylaşan gazete, dergi vs. elden tek tek dağıtmak şeklinde yapılır. 28 Son zamanlarda hızla gelişen bilgisayar teknolojisi sayesinde internet de Kişisel propaganda aracı olarak kullanılabilmektedir.
Kişisel propaganda araçlarında temel etmen propagandacının ulaşacağı amacın maliyetidir. Bazen sponsor veya reklam etmenlerini kullanarak geniş kitlelere ulaşan araçları kullanırlar. Fakat birey sınırlarını aştığında propaganda boyut değiştirir.
1.1.3.2. Örgütsel Propaganda Araçları
Örgütsel propaganda araçları maliyetini bir örgütün karşılayabileceği ve birden fazla kişi ile yapılabilecek propaganda araçlarının kullanımı olarak karşımıza çıkar.
28 Jean-Marie Domenach, Politika ve Propaganda, Varlık Yayınları, Üçüncü Baskı, İstanbul, 2003, s. 51.
Örgüt, söz ustaları ve eylem adamlarının aynı cephede birleştiği veya aynı zamanda eylem adamı olan söz ustasının liderlik ettiği gruptur. Gandi, Troçki, Lenin, Hitler ilk başlarda sadece söz ustalarıydılar. Ama aynı zamanda eylem adamı olarak da ortaya çıkmaktadır.
Örgütün kurulmasını sağlayanlar, söz ustalarıdır. Örgütün fikirsel bazda oluşmasını sağlarlar. Örgütü harekete geçiren ve heyecan veren de eylem adamlarıdır.29 Örgütü oluşturan insanlar çeşitli mesleklerden olduğu gibi eylem ve söz ustaları da çeşitli mesleklerden olabilir. Hatta bazıları okuma yazma bilmedikleri halde çok başarılı söz ustaları olabilirler. Ancak örgüt bireysel başarının sınırlarını aştığı durumda birlikteliği yansıtır. Örgütsel propaganda da kullanılan araç gereçler hedef kitleyi etkilemek için yapılan pahalı gösteriler, teknolojik aletler, kalabalık törenler, partiler vs. ile bunları kapı kapı dolaşıp ulaşamadıkları insanlara ulaştırabilmek için maliyeti yüksek olan gazete, dergi, televizyon, radyo, sinema gibi araçları kullanırlar. Özellikle güçlü yerel radyolar, gazeteler ve nispeten devlet ve büyük şirket televizyonlarının bütçelerinden daha küçük bütçeli televizyonlar örgüt destekleriyle hareket ederler.
Hitler örgütü ikiye ayırmaktadır. Örgüt üyeleri ki bunlar söz ustaları, eylem adamları ve örgütün büyümesi için her şeyi yapmaya mecbur olanlar ve sempatizanlardır.30 Örgüt propagandasında en önemli olgu üyelerin okuduğu, sempatizanların da okuyacağı bir yol haritası olan kitaptır. Bu kitap çoğu zaman lider tarafından yazılsa da bazen örgütün etkin tanınmış söz ustaları tarafından da yazılabilir. En güzel örneklerinden birisi olarak Hitler’in “Kavgam” adlı eserini verilebilir. Propagandanın yapılmasında kitap temel araç olarak örgüt propagandası araçları arasında yerini alır.
Örgüt propaganda araçlarını kısaca şu şekilde sıralanabilir. Basılı yazı (gazete, dergi, kitap, afiş, duvar yazıları vs. ) söz, ( televizyon, radyo, hoparlörle yapılan konuşmalar vs.) resim, (güzel sanatlar resim ve heykel) gösteri, sinema
29 Eric Hoffer, a.g.e, s. 157.
30 Adolf, Hitler, Tam Metin Yayınları, 16. Baskı, Ankara, 2001, ss. 158-169.
ve tiyatro.31 Örgüt propaganda araçları, örgütün sadık müritlerinin elde edebileceği araçları kullanmaktır. Genellikle iç politikada ve kendi ülke halkını etkilemek için kullanılır. Örgüt propagandası sınırlarını aştığında şekil değiştirerek daha güçlü imkanlara sahip olarak maliyeti yüksek propaganda araçlarına sahip olur. Hedef kitlesini genişleterek boyut değiştirir.
1.1.3.3. Devlet Propaganda Araçları
Devlet propaganda araçları devletin sahip olduğu ve etkin olduğu ülke içi ve aynı ülkenin ülke dışı araç, gereç ve insanlarını kapsamaktadır. Bireysel propaganda ve örgütsel propaganda araçlarının ulaşamayacağı en son noktayı temsil eder. Devleti yöneten “hükümet” bu propaganda araçlarının bizzat kullanıcısı durumundadır.
Propaganda örgütsel ve bireysel kullanım alanında pek fazla bir anlam ifade etmemektedir. “Propaganda” kelimesinin anlam ve ifadesini kısıtlayan devlettir. 20. yüzyılda propaganda devletler tarafından sistemleştirildikten sonra literatüre eklenmiştir. Kitle iletişim araçları her zaman ilk etapta devlet tekelinde kurulmuş ve gelişmiştir.32 İlk posta teşkilatı, telgraf sistemi, gazete ve diğer birçok iletişim aracı devlet tarafından kullanılmış belirli bir müddet tekel oluşturduktan sonra özel teşebbüsler tarafından kısmen olsa da egemenliği bölüşmüştür. Yalnız devlet bu egemenlik paylaşımında denetim yani “sansür”
hakkını kullanmıştır. Sansür kelimesi Roma devletinin oluşturduğu bir makamın adından gelir. Roma Hıristiyan Kilisesi’nin Avrupa’daki ve Hıristiyan alemindeki dini ihlalleri cezalandırmak için uygulanmıştır. Engizisyon Mahkemeleri “sansür”
kavramının cezalandırma sistemini oluşturmuştur. Papa IV. Paul ilk defa 1559’da yasaklanmış kitaplar listesini oluşturmuştur.33 Devlet tüm iletişim araçlarında devletin güvenliği, evrimci ya da tehlikeli tasarımların önlenmesi, ahlak ve dinin korunması, devletin rejiminin savunulması gibi nedenlerle
31 Jean-Marie Domenach, a.g.e, s. 50-55.
32 Thema Larousse Tematik Ansiklopedi, İletişim ve Toplum, Milliyet Gazetesi Yayınları, İstanbul, 1994, s. 493.
33 Vernon Bogdanor, a.g.e, s. 196.
“sansür” kurumunu hep kurulmuş ve kullanılmıştır.34 Demokratik ülkelerde sansür kurumunu varolmasına rağmen demokratik haklar nedeniyle etki alanı biraz daha sınırlıdır. Demokratik olmayan ülkelerde tüm iletişim araçlarının devlet tekelinde olması nedeniyle “sansür” uygulama alanı bakımından güçlüdür. Devlet “sansür” mekanizmasını kullanırken amacı propaganda yapmak ve yaptığı propagandanın başarıya ulaşmasının engellenmemesini sağlamaktır. Devlet aynı zamanda propaganda yapmak için gazete, dergi, kitap, televizyon yayınları, radyo yayınları gibi birçok iletişim aracını bizzat kendi kurumlarıyla yönetmektedir. Ayrıca devlet, iç ve dış istihbarat ve güvenlik kurumları, dış politika üreticileri ve uygulayıcıları, eğitim kurumları, din kurumları ile de propaganda yapmaktadır. Devletin propaganda araçları devletin ekonomi, teknoloji ve bilimsel gücü ile de yakından ilgilidir. Ancak propaganda, en ilkel araçlarla en gelişmiş araçları aynı çağda kullanabilen en nadir kavramdır.
Bağımsız devlet, propaganda araçlarını sınırlandırmak ve karşı propaganda faaliyetlerini bertaraf etmek için propaganda araçlarını kullanır.
Bağımsız devlet, iç ve dış politikada devlet tüm imkanlarını kullanabilme yetkisine sahip tek organdır.